خلاصه کتاب انسان خردمند تلاش دارد تا ماموریتی غیرممکن باشد. خلاصه‌ای از کتابی که خود خلاصه‌وار تاریخ مختصر بشر را روایت میکند. کتاب انسان خردمند سعی دارد به پرسش‌های بزرگ پاسخ دهد.
عمدتا تمایل داریم تا انسان را گونه‌ای منحصر به فرد و پادشاه اجتناب‌ناپذیر کائنات قلمداد کنیم. در واقعیت اما، ما تنها گونه انسانی نیستیم که این کره خاکی به خود دیده است. بخش عمده‌ای از پیشرفت ما در گذشته‌ای نه چندان دور رخ داده است. در کتاب انسان خردمند ، یووال نوح هراری به دقت تاریخ انسان را مورد واکاوی قرار داده و حقایق و افسانه‌هایی را از چگونگی تسلط انسان بر زمین وصف میکند.
کتاب انسان خردمند ؛ تاریخ مختصر بشر (Sapiens: A Brief History of Humankind) برای اولین بار به زبان عبری و در سال ۲۰۱۱ توسط یووال نوح هراری، نویسنده و استاد ۴۳ ساله دانشگاه آکسفورد، به رشته تحریر درآمد. این کتاب در سال ۲۰۱۴ به انگلیسی ترجمه و «هارپر» آن را منتشر کرد. ۹۲ درصد از کاربران گوگل از این کتاب رضایت داشته‌اند و در «گودریدز» نیز از ۵ نمره خوب ۴.۴ را کسب کرده است.
انسان بودن چه معنایی دارد؟ در روایتی به گسترده ۲.۵ میلیون سال حیات و تکامل گونه‌های مختلف انسانی بر روی سیاره زمین، هراری نگرش‌هایی انسانی و علمی را به هم پیوند می‌زند تا به این پرسش پاسخ دهد. آنچه حاصل شده ۴۴۳ صفحه کتاب غنی است که به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های نیویورک‌تایمز بدل شد. عنوان فرعی کتاب «خلاصه تاریخ بشریت» است، حالا ما در تکراتو قصد نگارش خلاصه کتاب انسان خردمند را کرده‌ایم؛ تقریبا کاری غیرممکن! در ادامه با معرفی، نقد و خلاصه کتاب انسان خردمند همراه باشید.
معرفی و خلاصه کتاب انسان خردمند ؛ از کجا آمده‌ام، آمدنم بهر چه بود؟
هراری در انسان خردمند از نیروی محرکهای میگوید که زندگی ما را شکل میدهد و تفکرات ما در مورد تاثیر گذاشتن بر زمین و آینده انباشته‌مان را به چالش میکشد. این نوشتار تکراتو خلاصه کتاب انسان خردمند است. این مقاله جایگزین کتاب نیست؛ ما سعی داریم ایده‌های کلیدی این کتاب را بازگو کنیم. پس پیش از هرچیز شما را به مطالعه اصل کتاب دعوت می‌کنیم.
همه انسان‌هایی که امروزه بر روی کره زمین زندگی می‌کنند به گونه «انسان خردمند» (Homo Sapiens) تعلق دارند. ما به جنس (Genus) «هومو» تعلق داریم و در کنار شامپانزه‌ها، گوریل‌ها و اورانگوتان‌ها خانواده «ایپ‌های بزرگ» (Hominidae) را شکل می‌دهیم.
خلاصه کتاب انسان خردمند ؛ تایم‌لاین تکاملی انسان
- حدود ۱۳.۵ میلیار سال پیش، انفجار بزرگ (بیگ‌‌بنگ) ماده، انرژی، زمان و فضا را به کائنات آورد. حدودا ۳۰۰ هزار سال بعد، ماده و انرژی با هم آمیختند و اتم‌ها را شکل دادند. اتم‌هایی که به نوبه خود در ادامه ملکول‌ها را پدید آوردند.
- حدود ۳.۸ میلیارد سال پیش، در سیاره‌ای به نام زمین ملکول‌هایی مشخص به هم پیوستن و نخستین ارگانیزم‌ها را شکل دادند.
- حوالی ۶ میلیون سال پیش سر و کله انسان‌نماها پیدا شد. در ادامه حدود ۲.۵ میلیون سال پیش نخستین Homoها در آفریقا تکامل پیدا کردند. اگر به همین ۱۰۰ هزار سال پیش سفر کنیم، حداقل خواهیم تواسنت ۶ گونه مختلف انسانی را بر روی زمین مشاهده کنیم. از جمله آنها می‌توان به «هومو ارکتوس» و «هومو نئاندرتالنسیس» اشاره کرد. این دو گونه از نظر ظاهری شبیه به ما بودند؛ سرهای بزرگ و توانایی راه‌رفتن روی دو پا.
- نخستین هومو ساپینس‌ها یا انسانهای امروزی حدودا ۲۰۰ هزار سال پیش در شرق آفریقا و از گونه‌ای میمون به نام «استرالوپیتکوس» (جنوبی‌کپی‌آسا) فرگشت یافتند، ولی تا ۱۳۰ هزار سال پیش تصمیمی به خروج از آفریقا نگرفتند. این نقطه‌عطف را می‌توان شروع تاریخ بشر لقب داد.
فهرست مطالب کتاب انسان خردمند
محتوای کتاب انسان خردمند بر اساس همین تئوری تقسیم بندی شده است. هراری کتاب‌اش را به طور کلی در چهار بخش انقلاب شناختی، انقلاب کشاورزی، اتحاد انسانی و انقلاب علمی تفکیک کرده که فهرست هر کدام را در ادامه می‌آوریم:
- بخش نخست «انقلاب شناختی»: موجود بی‌اهمیت، درخت دانش، یک روز از زندگی آدم و حوا، طوفان بزرگ
- بخش دوم «انقلاب کشاورزی»: بزرگ‌ترین فریب تاریخ، ساختن اهرام،اضافه‌بار حافظه، در تاریخ عدالتی نیست
- بخش سوم «اتحاد انسانی»: پیکان تاریخ، رایحه پول، بینش‌های امپراتوری، قانون دین،راز موفقیت
- بخش چهارم «انقلاب علمی»: کشف نادانی، پیوند علم و امپراتوری، کیش سرمایه‌داری، چرخ‌های صنعت، انقلاب دائمی، و تا آخر عمر به خوبی و خوشی زندگی کردند، سرانجام انسان خردمند، کلام آخر: موجودی که خدا شد
در ادامه مقاله‌ی خلاصه کتاب انسان خردمند نگاهی گذرا خواهیم انداخت به این سه دگرگونی کلیدی و چشم‌اندازهای تامل برانگیزی که هراری ارائه میکند.
یووال هراری در «انسان خردمند» از چه میگوید؟
هراری به طور کلی در کتاب‌اش تاریخ بشر را به سه بخش تقسیم میکند که هر یک را انقلابی کلیدی می‌داند: انقلاب شناختی (Cognitive Revolution) که از حدود ۷۰ هزار سال پیش شروع شد، انقلاب کشاورزی (Agricultural Revolution) که ۱۲ هزار سال از آن می‌گذرد و در نهایت انقلاب علمی (Scientific Revolution) که فقط همین ۵۰۰ سال پیش رخ داد.
انسانها (Homos) در آغاز چیزی بیشتر از سایر گونه‌های جانوری نبودند؛ شکارگر-خوراک‌جویانی بودند که از گیاهان، حشرات یا جانوران کوچک و اجساد برخی جانوران بزرگ تغذیه می‌کردند و گاهی نیز سراغ شکار گزینه‌های بزرگتر می‌رفتند.
در ابتدا همه انسانهای خردمند در سرزمینهای آفروآسیایی (آفریقا-آسیا) زندگی می‌کردند. حدود ۷۰ هزار سال پیش، به عنوان پیامدی از یک رخداد مهم، انسانهای خردمند سلطنت خود بر زمین را آغاز کردند. حدود ۴۵ هزار سال پیش ما در تمام قاره‌ها مستقر و یک انقراض عظیم جهانی را باعث شدیم که همه گونه‌های دیگر انسانی را از صحنه روزگار محو کرد.
انقلاب شناختی
چرا انسان خردمند ناگهان بر کل سیاره زمین مسلط شد، در حالی که برای میلیون‌ها سال اجداد ما از انجام چنین کار محروم بودند؟ هراری در کتاب «انسان خردمند» پاسخ را در «زبان» خلاصه میکند. ما تنها گونه جانوری هستیم که می‌توانیم «تصور» کنیم و در مورد چیزهایی که اصلا وجود ندارد با یکدیگر تعامل. این‌ها در نتیجه جهش‌هایی ژنتیکی و کاملا خودبه‌خودی در سلول‌های عصبی مغز ما بوجود آمده‌اند.
یک میمون می‌تواند با سایر میمون‌ها ارتباط برقرار کند و به آنها نسبت به وجود یک شیر در کنار رودخانه هشدار دهد. اما تنها انسان خردمند است که می‌تواند تصور کند و بگوید که «شیر روح نگهبان قبیله است».
هراری باور دارد که این ویژگی منجر شده تا انسانها فلسفه، باورها مذهبی، شبکه‌های تجارت و موسسات سیاسی را بنیان نهند؛ در حالی که به گفته کتاب هیچ یک از این‌ها ارتباطی با تکامل ژنتیکی ما و یا محیط اطراف‌مان ندارند. افسانه‌ها و باورهای مشترک ما، نظیر خدایان، حقوق بشر یا عظمت امپراتوری‌ها، این امکان را فراهم کرده‌اند تا تعداد بسیار زیادی از انسانهای خردمند که مطلقا یکدیگر را نمی‌شناسند، در کنار هم و برای یک هدف مشخص فعالیت کنند.
انسان خردمند تلاش دارد تا اذعان کند زبان و نظم‌های خیالی، نقشی حیاتی در جهش انسان خردمند به بالای زنجیره غذایی دارد. به دو نکته توجه کنید: ۱) سبک زندگی شکارگر-خوراکجوی ما انسانهای خردمند ویژگی‌های اجتماعی، روانی و زیستی ما را شکل داده بودند. ۲)انسانهای خردمند در هر قاره‌ای که ساکن شدند کشتار جمعی و انقراض عظیمی را سبب شدند. هراری در کتاب Sapiens نقش زبان و نظم‌های خیالی را بسیار مهم توصیف میکند.
در ادامه خلاصه کتاب انسان خردمند به سراغ انقلاب کشاورزی می‌رویم. هراری نگاهی کاملا متفاوت به آنچه شاید تاکنون از کشاورزی و یکجانشینی انسان آموخته‌ایم، ارائه میدهد. همین جزئیات است که «انسان خردمند» را در زمره کتاب‌هایی قرار میدهد که ما را با تغییر جهان‌بینی مواجه می‌سازد.
انقلاب کشاورزی
حدود ۱۰ هزار سال پیش، انسانهای خردمندِ پیش از این شکارگر-خوراکجو، یکجانشینی و زندگی در مزارع را انتخاب کردند. همواره در کتاب‌ها خوانده‌ایم که کشاورزی رفاه بیشتری برای ما به ارمغان آورده، اما هراری آن را «بزرگ‌ترین کلاه‌برداری تاریخ» لقب میدهد.
در حقیقت کشاورزی غذای در دسترس به ازای هر فرد را بیشتر کرد (که در نتیجه آن جمعیت با رشدی نمایی افزایش یافت). اما کشاورزی تغذیه ضعیف، بیماری‌های بیشتر، ساعات کاری بیشتر و زندگی سخت‌تری را برای انسان خردمند و سایر جانوران به دنبال داشت. هراری در کتاب انسان خردمند دلایل بیشتری برای مدعای خود ذکر میکند.
بخش‌هایی از «انسان خردمند» به پدید آمدن نظم‌ها و واقعیت‌های خیالی (نظیر حکومت‌ها، اشرافیت و خدایان) تعلق دارد. کتاب توضیح میدهد که چگونه این نظم‌های خیالی ظلم و استثمار گسترده را توجیه میکند. هراری معتقد است این واقعیت‌ها چنان عمیق به ما تلقین شده‌اند که به اشتباه آنها را حقیقت مطلق قلمداد می‌کنیم.
فراتر از این حرفا، از آنجا که سیستم‌های ما بر اساس این حقایق خیالی بنا شده‌اند، ما نمی‌توانیم آنها را در DNA خود ذخیره کنیم. در ادامه کتاب به نقش ابزاری «اعداد» و «نوشتن» اشاره میکند و اینکه چگونه این دو داده‌های حیاتی ما نظیر قوانین، پرداخت‌های مالیاتی، قرض و حق مالکیت را حفاظت می‌کنند.
انقلاب علمی
از زمان انقلاب شناختی، انسانها به دنبال شناخت بیشتر جهان پیرامون خود بوده‌اند. علم در این راستا جهشی بزرگ برای آنها به شمار می‌رود؛ چرا که اولا هیچ جزمی در آن وجود ندارد و پذیرفته که هرچیزی را می‌توان زیر سوال برد. ثانیا علم ابزاری است که مشاهدات و ابزارهای ریاضی را در قالب تئوری‌هایی جامع به هم مرتبط میکند؛ تئوری‌هایی که می‌توان آنها را آزمود و برای ارائه راه‌حل‌های جدید به کار برد.
زمانی باور بر این بود که رعد و برق نشانه‌ای از غضب خدایان است، اما بنجامین فرانکلین از راه رسید و خلاف آن را اثبات کرد. امروزه سوء تغذیه، بیماری‌ها و حتی مرگ نیز از چنگ اراده خدایان خارج شده‌اند و به چشم مشکلاتی فنی به آنها نگاه می‌کنیم که علم برای آنها راه‌حل ارائه میدهد.
از قلم نیاندازیم این نکته را که علم با این وجود هنوز هم تحت تاثیر اقتصاد، سیاست، دستورکارهای مذهبی و افراد و موسساتی است که سرمایه دارند و تصمیم می‌گیرند که دانشمندان باید بر روی کدام موضوع علمی و کاربردهایش مطالعات خود را متمرکز کنند.
هراری در انسان خردمند به تفصیل به این موضوع پرداخته که امپریالیسم و کاپیتالیسم (سرمایه‌داری) چگونه در قرن ۱۸ میلادی منجر به پیدایش «نیروگاه اقتصادی غرب» و پدیده «استعمار » شد. در خلاصه کتاب انسان خردمند چندان مجال برای شرح این دیدگاه نیست. همچنین در کتاب انسان خردمند این بحث مطرح می‌شود که چرا سرمایه‌داری و مصرف‌گرایی محرکهای اصلی اقتصاد مدرن ما هستند، چرا سیستم‌های جهانی بدون رشد نامحدود رو به فروپاشی می‌روند و در نهایت نقش علم و سرمایه‌داری برای پاسخ‌گویی به نیاز بی‌پایان انسانها به انرژی، غذا و ثروت چیست.
یکپارچگی و ارتباطات گسترده؛ شاه‌کلید انسان در فتح یک سیاره
بشریت ظرف کمتر از ۵۰ هزار سال به جایی رسید که امروز ما حضور داریم. هر انقلابی که رخ داد انقراض، نابودی دست‌جمعی برای سایر گونه‌ها و افسانه‌ها، ایدئولوژی‌ها و نظم‌های خیالی جدید برای انسانها به همراه داشت. انسانهای شکارگر-خوراکجو به نسبت کشاورزان و انسانهای مدرن امروزی، مجموعه باورها و واقعیت‌های مختلفی را در ذهن می‌پروراندند.
هراری در انسان خردمند طیف گسترده‌ای از حقایق، نظریات و چشم‌اندازها را با مهارت بالایی ارائه میدهد. او بر هر کدام از این دوره‌ها متمرکز می‌شود تا در فهم چگونگی تفکر، رفتار و زندگی کردن انسانها به ما کمک کند. همچنین با یک نگاه کلی سعی دارد محرکهای کلیدی، نظم‌های خیالی و ساختارهای اجتماعی پدید آمده در هر دوره را شرح دهد.
انسانها برای بخش عمده‌ای از تاریخ‌شان به طور کاملا ایزوله زندگی می‌کردند و به ندرت از حضور هم‌نوعان خود باخبر بوده‌اند. در طول سال‌ها خرده فرهنگ‌های کوچک، تدریجا به فرهنگ‌های پیچیده و بزرگ تبدیل شدند. اما چرا چنین می‌شود؟ هراری سه عامل مهم یکپارچه شدن انسانها را در Sapiens شرح میدهد.
پول
اسامه بن لادن را شاید بتوان یکی از بدخواه‌ترین و بدذات‌ترین دشمنان آمریکا در طول تاریخ دانست، اما او در عین حال شیفته دلارهای سبزرنگ آمریکایی بود! پول در تاریخ بشر نقش خیره‌کننده‌ای داشته است. انسانها با رنگ‌ها و زبان‌ها و عقاید مختلف همگی به پول باور دارند. پول موفق‌ترین نظم خیالی بشریت بوده است.
پول ابزاری مشترک برای داد و ستد، همکاری و حتی رقابت با افراد غریبه‌ای است که هرگز آنها را در زندگی خود ندیده‌ایم. مردم با باورهای مذهبی، اعتقادات و ارزش‌های کاملا متفاوت، هرگز از دریافت پول از یکدیگر سر باز نمی‌زنند. چرا که پول وسیله‌ای است که می‌توان با آن هرچیزی را با هرچیزی معاوضه کرد.
هراری در انسان خردمند به چگونگی کارکرد پول، تبدیل شدن آن به جزء قالب تبادلات ما و تاثیراتی که بر ارزش‌ها و ارتباطات ما گذاشته نگاه دقیقی انداخته است.
امپراطوری‌ها
در طول۲۵۰۰ سال گذشته امپراطوری‌ها جامع‌ترین سیستم‌های سیاسی قلمداد بوده‌اند و همگرایی‌های فرهنگی را نیز سبب شده‌اند. پس از هر فتح، مردم محلی تحت ظلم و کشتار قرار می‌گرفتند. با گذشت زمان افراد باقی‌مانده، ریشه‌های خود را فراموش کردند و با فرهنگ‌های مشترکی که آنها را به هم پیوند می‌زند و نخبه‌ها را حاکم میکند، آموخته شدند. در این کتاب می‌خوانیم که چه رخ میدهد وقتی کشورهای غربی سرزمینهای دوردست را استعمار کردند و چگونه فرهنگ‌های مشروع امروزی ما عمدتا چیزی بیشتر یک معجون از میراث امپراطوری‌های مختلف و تاثیرات فرهنگی دیگر نیستند.
مذاهب
ادیان و مذاهب به واقعیت‌های خیالی مشروعیت می‌دهند؛ آنها با طرح ریشه‌های مافوق انسانی، هنجارها و ارزش‌های خاصی را برحق می‌دانند. هراری در این کتاب ریشه‌ها و تکامل مذاهب گوناگون را رصد میکند؛ به طور مثال مسیحیت چگونه به عنوان یک اقلیت مذهبی ظهور کرد و به یک قدرت دینی بدل گشت.
در انسان خردمند هراری می‌نویسد: «انسانها از روح‌گرایی به چندخداگرایی، دوخداانگاری، تک خدایی ، «توحید عقیدتی»(ترکیبی از ایده‌ها و شیوه‌ها) و سرانجام به انسان‌گرایی (اومانیسم) رسیده‌اند. امروزه ما عمدتا ایدئولوژی‌های خاصی را اشتراک می‌گذاریم و ترکیبی از باورها نظیر سرمایه‌داری و لیبرالیسم را اتخاذ می‌کنیم.»
در کتاب انسان خردمند به تغییرات در حال وقوع و یا تازه‌رخ‌داده‌ای پرداخته می‌شود که بسیاری از آنها غیرقابل بازگشت هستند. مثلا نابودی اکوسیستم. فعالیت‌های انسانی به سوی پایان تاریخ انسان پیش می‌رود، نقش‌های سنتی خانواده و اجتماع در حال جایگزین شدن با بازارها و دولت-ملت‌هاست. اینکه چرا ما در صلح‌آمیزترین دوره تاریخ بشر زندگی می‌کنیم و چگونه پیشرفت‌ها در طراحی هوشمندانه می‌تواند آینده تکامل انسان را شکل دهد و یا حتی منجر به انقراض گونه انسان خردمند شود.
خلاصه کتاب انسان خردمند ؛ هنوز برای خواندن آن قانع نشده‌اید؟
به نظر ساده می‌آید که به پشت سرمان نگاه کنیم و چگونگی رخ دادن پدیده‌ها را توضیح دهیم. در واقعیت اما تاریخ، آشفته‌وار و غیرقابل پیشبینی بوده است. با این همه تاریخ قطعا می‌تواند نگرش ما نسبت به زندگی را گسترش دهد.
هر انقلابی که در تاریخ انسان رخ داده، انسان خردمند را قوی‌تر و کاراتر کرده است. اما آیا این پیشرفت‌ها ما را خوشحال‌تر نیز کرده است؟ یا اینکه موفقیت‌های تکاملی ما تنها رنج فردی بیشتری برای ما و گونه‌های همراه‌مان نظیر گاوها و خوک‌ها و موش‌های آزمایشگاهی به ارمغان آورده است؟
خلاصه کتاب انسان خردمند درباره اثری است که برای اولین بار در ۲۰۱۴ توسط انتشارات هارپر منتشر شد و مجموعه‌ای از حقایق، رویدادها، نظریات و تحقیقات تاریخی است. هراری از مثال‌های پویایی استفاده کرده تا با ما به برهه‌های زمانی مختلفی سفر کند. همچنین او چشم‌اندازهای مختلفی ارائه میدهد و ما را به پرسش‌گری در خصوص پیشرفت‌ها و برتری‌های انسان و حال و آینده او فرامی‌خواند.
خلاصه کتاب انسان خردمند با شرح تکامل زیستی و فرهنگی انسان آغاز می‌شود، با ذکر نقاط عطف کلیدی نظیر نگارش، فتوحات ارضی و پیشرفت‌های تکنولوژی و نظم های خیالی مثل مذاهب و ساختارهای اجتماعی ادامه میدهد. در پایان نیز هراری اشاراتی جزئی به کتاب دوم‌اش یعنی «انسان خداگونه» (Homo Deus) میکند.
کلام پایانی
خلاصه کتاب انسان خردمند در باره یک اثر پرسشگر بزرگ بود. فارغ از اینکه تا چه میزان توانسته به پرسش‌های بزرگ خود پاسخ دهد، به خوبی نشان داده که می‌توان سوالات بزرگ پرسید و جواب‌های مناسب به آنها داد. این کتاب برای نخستین بار به زبان عبری در سال ۲۰۱۱ منتشر شد. نگارنده کتاب «اسلحه، میکروب و فولاد» نوشته جرد دایموند (۱۹۹۷) را الهام‌بخش کار خود می‌داند.
کتاب انسان خردمند تاکنون به بیش از۴۵ زبان مختلف ترجمه شده است. این کتاب در سال ۲۰۱۴ در فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌های نیویورک‌تایمز قرار داشت و در همان سال جایزه کتاب «ونجین» را از کتابخانه ملی چین دریافت کرد.
نظرتان در مورد خلاصه کتاب انسان خردمند چه بود؟ آیا شما کتاب را مطالعه کرده‌اید؟ نظر خود را در مورد بخش‌های مختلف کتاب و آثار دیگر هراری با تکراتو به اشتراک بگذارید.
بیشتر بخوانید:
- بهترین کتاب های موفقیت ؛ برای یاد گرفتن راه و رسم موفقیت چه کتاب‌هایی بخوانیم؟
- بهترین کتاب های روانشناسی 2019 ؛ به دنیای روانشناسی خوش آمدید
- بهترین رمان های عاشقانه ایرانی ؛ آشنایی با برترین داستان‌های رمانتیک ایران
منبع: readingraphics
کتاب خیلی خوبیه. هر قسمت کتاب باعث فکر کردن و نتیجه‌گیری و تغییر و تکمیل دیدگاه در مورد انسان و تاریخ جهان میشه. خصوصا اینکه خط بطلانِ قاطع بر سلسله پیامبران میکشد (اینکه اولین انسان حضرت آدم است و با در نظر گرفتن توالی پیامبران و عمر هر یک به تاریخ چند هزارساله برای انسان خردمند میرسیم که با حقایق علمی که در این کتاب آمده تناقض دارد)
همچنین چگونگی شکل‌گیری معانی و مفاهیم مشترک که آنها را بین‌الاذهانی می‌نامد. بنظر من هر تغییر نگرشی و تغییر انسان و جهان در نتیجه تصمیماتی بوده که گرفته (مثل تصمیم امپراطوری‌های اروپایی برای مطالعه اقلیم و طبیعت مستعمرات و فرهنگ مردمانِ آنها که تا پیش از آنها کمتر انسانهای غالب، به انسانهای مغلوب و سرزمینهای فتح شده توجه این چنینی داشته‌اند.) آینده‌ی انسان هم بستگی به تصمیمات انسان دارد طبیعت نیازی به وجودو انسان ندارد و بدون انسان بسیار راحت‌تر و آسوده‌تر خواهد بود.