براساس گزارش سالانه در سال 1401 که توسط رصدخانه مهاجرت ایران منتشر گردید، در سال 2020، ایران در میان کشورهای جهان، در رتبه 54 از نظر مهاجرت نیروی کار قرار گرفت و همچنین در رتبه 23 از نظر مهاجرپذیری قرار داشت.در نشستی که با حضور امیر کرمانی، دانشیار حوزه اقتصاد در مدرسه تجارت هاس دانشگاه برکلی و بهرام صولتی تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت با هدف بررسی وضعیت مهاجرتی دنیا و با تمرکز بر روی ایران برگزار شده بود، نقش نیروی انسانی در پیشرفت کشورها مورد بحث و ارزیابی قرار گرفت. در این نشست به مسائلی همچون نرخ بازگشت مهاجران نیروی کار، افزایش نرخ بازگشت مهاجران پس از برجام و مشکلاتی که باعث فرار مغزها می‌شود پرداخته شد.
بیشتر بخوانید: کلاهبرداری میلیاردی با ارسال پیامک مشاهده سهام عدالت
بررسی مهاجرت نیروی کار به کشورهای حاشیه خلیج فارس
امیرکرمانی درباره‌ی بازگشت نیروی انسانی گفت: «نرخ بازگشت نیروی انسانی ایران به شدت کمتر از متوسط جهانی است. تا قبل از دولت احمدی‌نزاد روند کم‌نوسانی ا نرخ بازگشت مهاجران داشتیم، اما بعد از آن روند نزولی شد. نرخ بازگشت مهاجران پس از برجام افزایش نسبی پیدا کرد. در سال 2021 اما احتمال بازگشت مهاجران ایرانی کمتر از یک درصد شد.»
وی در ادامه سخنان درباره‌ی نقشی که نیروی انسانی در توسعه و پیشرفت کشور دارد توضیح داد: « نقش نیروی انسانی در توسعه کشورهای مختلف، متفاوت است. حدود پنج درصد از نیروی کار ماهر، در طول عمر خود یکبار تجربه مهاجرت دارند. اما اینکه مهاجرت آنها به سود یا ضرر کشورهاست، تابع عوامل مختلفی است. آنچه که شاید کمتر به آن توجه شده، این است که چه تعداد از این افراد به کشور مبدا برمی‌گردند.»
نرخ بازگشت مهاجران ایرانی کمتر از متوسط جهانی است
کرمانی در ادامه به آمار نرخ بازگشت مهاجران ایرانی اشاره کرد و گفت: اگر متوسط جهانی را در نظر بگیریم، حدود یک سوم نیروی کار ماهر پس از آنکه کشور خود را ترک کردند، به کشور خود برمی‌گردند. نرخ بازگشت نیروی انسانی ایران به شدت کمتر از متوسط جهانی است. در سال 2000 نرخ بازگشت سالیانه ایرانیان در امریکا حدود ۲ درصد بود که این عدد به زیر یک درصد در سال 2021 رسید.»
او همچنین به نرخ بازگشت دانشجوی ایرانی اشاره کرد و گفت: « نرخ بازگشت دانشجویان ایرانی که در سال‌های 2000_2004 به امریکا مهاجرت کرده بودند، پنج سال پس از مهاجرت حدود ۱۰ درصد بود که این عدد برای نسل‌های بعدی فارغ‌التحصیلان به حدود پنج درصد کاهش یافته است.»
افزایش نرخ بازگشت مهاجران پس از برجام
کرمانی در ادامه گفتگو به تاثیر برجام بر افزایش نرخ بازگشت مهاجران ایرانی اشاره کرد و گفت: « تا قبل از دولت محمود احمدی‌نژاد روند کم‌نوسانی از نرخ بازگشت نیروی انسانی داشتیم، اما بعد از آن روند نزولی شد. نکته مهم این است که نرخ بازگشت مهاجران پس از برجام افزایش نسبی پیدا کرد که بخش عمده این افزایش از ایرانیان متخصص در کشورهای همسایه بود.
ایران کشوری است که کمترین تاثیر را از خروج مهاجران متخصص می‌بیند. پس از آن هند کمترین تاثیر را می‌بیند. دلیل این است که نیروی انسانی متخصص در این کشورها، بومی هستند. قطر، لوکزامبورگ، امارات، کویت و عمان بیشترین تاثیر را از خروج مهاجران ماهر می‌بینند.»
فرار مغزها
درجریان این نشست بهرام صولتی به بررسی مشکلاتی که باعث فرار مغزها می‌شود پرداخت و درباره‌ی برگشت مهاجران و گردش سرمایه انسانی صحبت کرد.
صولتی درباره‌ی صدمه ناشی از فرار مغزها گفت: « جمع‌آوری اطلاعات، ترجمه، تفسیر و تحلیل و رسیدن به تجویزهای سیاستی بسیار سخت است. ما اگر نتوانیم در سطح فردی یا ملی شرایطی ایجاد کنیم که افراد بتوانند از توانمندی خود استفاده کنند، ناچار خواهند شد که به کشورهای دیگر بروند، یا جذب خواهند شد.
اگر ظرفیت به کارگیری از نیروی انسانی یا استعدادها را نداشته باشیم، دچار اتلاف خواهیم شد. به نظر می‌رسد بحث فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه به تروما تبدیل شده است و در تلاش هستند با برنامه‌هایی این تروما را تخفیف دهند.»
وی ادامه داد: عوامل کلان و خرد در تعامل هستند تا یک فرد برای مهاجرت تصمیم بگیرد. کانال‌های تحصیلی، کاری، پناهندگی-پناهجویی، از جمله کانال‌های مهم خروج مهاجران هستند.
یکی از موضوعات مطرح در حوزه مهاجرت، سیاستگذاری‌های کشورهای در حال توسعه برای بهره‌گیری از مهاجران خروجی و مهاجران ورودی است. در این بحث بر کشورهای در حال توسعه مهاجرفرست تمرکز می‌کنم.»
بهرام صولتی با اشاره به اینکه قطر و عربستان به دنبال جذب نیروهای با استعداد هستند گفت که بعضی از کشورها برای اینکه مهاجران با سواد را جذب و از مهارت آنها استفاده کنند، امتیازات خاصی قائل شده و باعث می‌شود افراد متخصص و با استعداد در حوزه‌های مختلف مانند هوش مصنوعی، کادر درمانی و دیگر مشاغل به سمت آنها روانه شوند.
وی توضیح داد: به طور خلاصه به سه سطح سیاست اشاره می‌کنم؛ سیاست کنشی، فعال و واکنشی. گروه هدف در سیاست‌های واکنشی، مهاجرانی است که قبلا بازگشته‌اند. گروه هدف در سیاست‌های کنش‌گرایانه، بازگشتی‌های بالقوه است. سیاست‌های واکنشی در کشور مبدا پیاده می‌شود، اما سیاست‌های کنش‌گرایانه به کشور محل اقامت و کشور مبدا معطوف است
کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه قطر، اردن و عربستان به سمتی پیش می‌روند که بتوانند از مهاجران بازگشتی و جذب استعدادها استفاده کنند.»
صولتی در ادامه صحبت‌هایش به پیشرفت‌های هند در حوزه آی تی اشاره کرد و گفت: « کته بعدی این است که ما بتوانیم با توجه به عوامل کلان به اهداف خاصی دستیابی داشته باشیم. برای مثال هندی‌ها، توانسته‌اند در حوزه آی تی در بازار امریکای شمالی و حتی اروپای غربی خوب کار کنند و توانمندی‌هایی را در کشور هند ایجاد کنند. رفت و برگشت این افراد متناسب با هدف و برنامه خاصی صورت گرفته است.
یکی از بخش‌هایی که بازگشت متخصصان آن می‌توانست برای ما عایدی داشته باشد، پرورش افرادی در حوزه علوم اجتماعی است که به خارج از کشور بروند و برگردند. بنابراین باید بدانیم که بهره بردن از مهاجران تحت تاثیر سیاست‌های توسعه اقتصادی و سیاست‌های کلان مهاجرتی است.»
وجود رویکردهای مختلف در مهاجرت افراد
صولتی در جریان این نشست به رویکردهای مختلفی که در حوزه‌ی مهاجرت وجود دارد نیز اشاره کرد و گفت: « رویکردهای سیاستی به مهاجرت افراد ماهر/ متخصص مختلف است. رویکرد محدودکردن اینگونه است که تمام مرزها را میبندند و جریان ورودی و خروجی را به شدت کنترل می‌کنند. این نوع رویکرد به دیوار بسته معروف است.
در رویکرد بازگشت، هدفشان بازگشت مهاجران ماهر به کشورهای مبدا است. هدف رویکرد استخدامی این است که نه‌تنها مهاجران برگردند، بلکه آنها را از سایر کشورها جذب کنند. به عبارتی به برگرداندن مهاجران، استخدام و به‌کارگیری استعدادها و نخبگان خارجی توجه دارد.»
ایران چه رویکردی را در مهاجرت افراد دنبال می‌کند؟
بهرام صولتی گفت: «رویکرد جبرانی (reparation) جبران سرمایه انسانی است. یعنی همین کارهایی که در کشور انجام می‌شود. تعرفه‌ها را بالا می‌برند، حتی عوارض فرودگاهی را. هزینه آزادسازی مدرک تحصیلی را بالا می‌برند. رویکرد باز بهره‌مندی از مهاجران اینگونه است که چون ظرفیت استفاده از مهاجران را ندارند در همان کشورهای مقصد بمانند. اما به وسیله شبکه‌های انسانی و مالی از منابع آنها بهره‌مند شوند.
رویکرد دیگر هم نگهداری است. رویکرد نگهداری شامل سیاست‌های غیرمهاجرتی می‌شود و از طریق سرمایه‌گذاری در بخش آموزش یا شرایط کاری و فرصت‌های اقتصادی مانع رفتن نخبگان می‌شوند. به عبارتی به‌کارگیری ظرفیت‌ها برای نگهداشت افراد است.»
بیشتر بخوانید:
نظر شما درباره‌ی مهاجرت نیروی کار به کشورهای حاشیه خلیج فارس چیست؟ لطفا دیدگاه خود را در بخش کامنت با تکراتو در میان بگذارید.
