در طول تاریخ، همواره بشر از ابزارهای گوناگونی برای شناخت دقیق تر اجرام آسمانی استفاده کرده است. در ادامه ابتدا با مهم ترین ابزار نجومی باستان، یعنی اسطرلاب آشنا می شوید و سپس گونه های مختلف تلسکوپ های نوری و رادیویی و رصدخانه ها را مورد بررسی قرار می دهیم. با تکرا همراه باشید با ابزارهای نجومی بیشتر آشنا شوید.
در نجوم باستان، چشم انسان مهم ترین ابزار برای مشاهده آسمان بود. اما از همان تمدن های اولیه، بشر همواره در پی به کارگیری ابزارهای دگیر برای مشاهده دقیق تر آسمان بوده است. در ابتدا، این ابزارها در حد بناهای سنگی یا رصدخانه های ساده پیش از تاریخ بودند (به مطلب “مروری بر تاریخچه نجوم و اخترشناسی” رجوع کنید)، اما در طول تاریخ، به تدریج ابزارهای مکانیکی دیگری ساخته شدند تا با کمک آن ها، رصدهای دقیق تری صورت گیرند. در این مقاله، مجال بررسی همه این ابزارها نیست؛ اما از یکی از آن ها که از مهم ترین و کامل ترین ابزارها بوده و در تاریخ نجوم اهمیت داشته است، نام می بریم و آن اسطرلاب است.
.
اسطرلاب
متاسفانه امروزه، واژه اسطرلاب به صورت مرکب “رَمل و اسطرلاب” مصطلح شده است که نوعی مفهوم فالگیری و طالع بینی از آن مستفاد می شود. در صورتی که رمل موضوعی بی پایه و مجموعه اعمالی برای فالگیری، اما اسطرلاب ابزاری نجومی و برای اندازه گیری است.
با اسطرلاب می توان ارتفاع ستاره ها، ماه و خورشید را تعیین کرد. همچنین اسطرلاب، نمودارها و صفحه هایی دارد که تعیین مکان ستاره ها نسبت به افق، تعیین مکان خورشید و ماه و سیارات را نسبت به ستاره های ثابت و تعیین زمان را ممکن می کند.
اسطرلاب انواع مختلفی دارد که اسطرلاب مسطح، کروی و خطی از آن جمله اند. اما اسطرلاب مسطح رایج ترین نوع بود که طی قرن های میانی، تا حد ممکن کامل شد. احتمالا اسطرلاب مسطح در حدود قرن دوم میلادی در یونان اختراع شد؛ ولی در دوره اسلامی تکامل یافت و به یکی از مهم ترین ابزارهای نجومی تبدیل شد.
قدیمی ترین نوشته های دوره اسلامی درباره اسطرلاب از ابواسحاق فزاری (قرن دوم هجری قمری) و ماشاءالله علی ابن عیسی و محمد ابن موسی خوارزمی (اوایل قرن سوم ه.ق) است. اروپاییان در قرون دوم و سوم هجری، بعد از اینکه مسلمانان اسپانیا را فتح کردند، با اسطرلاب آشنا شدند. قدیمی ترین اسطرلاب اروپایی از حدود قرن 12 میلادی به یادگار مانده است.
طی هزار سال گذشته، کتاب های متعددی درباره اسطرلاب به زبان فارسی و عربی نوشته شده است. کتاب های “معرفه الاسطرلاب” از محمد ابن ایوب طبری (نیمه دوم قرن پنجم ه.ق)، “استیعاب” ابوریحان بیرونی (قرن پنجم ه.ق) و “بیست باب” از خواجه نصیرالدین طوسی (قرن هفتم ه.ق) از آن جمله اند. طی این دوره اسطرلاب سازان مشهوری نیز دقیق ترین و زیباترین اسطرلاب ها را ساخته اند. محمد امین عبدالغنی در زمان شاه عباس اول، عبدالائمه (نیمه اول قرن دوازدهم ه.ق) و محمد مقیم ابن عیسی (قرن یازدهم ه.ق) از جمله این صنعتگران ماهر بوده اند. اسطرلاب شاه سلطان حسین صفوی بی تردید زیباترین و دقیق ترین اسطرلابی است که می توان نام برد. این اسطرلاب اکنون در موزه بریتانیا نگه داری می شود.
.
اسطرلاب مسطح
اسطرلاب در واقع مدل آسمان در روی یک صفحه است؛ با این فرض که زمین در مرکز عامل قرار گرفته است و اجرام آسمانی به دور آن می گردند. برای ساختن ماکت آسمان و نیز برای اندازه گیری زوایا، قطعاتی در اسطرلاب مسطح وجود دارد که در شکل زیر مشخص اند.
بدنه اصلی اسطرلاب، صفحه مدور محکمی است که اُمّ نامیده می شود. در سطح اُم که حاشیه آن اندکی فرورفته است، صفحات مدوری قرار می گیرند. این صفحات نسبتا نازک را صفیحه می نامند. صفیحه، تصویر دو بعدی نیمکره آسمان بالای سر ما را نشان می دهد. روی صفیحه دوایر مهم آسمان، نقطه بالای سر (سمت الراس)، مدارها و … را نشان می دهند. صفیحه برای نشان دادن عرض های جغرافیایی مختلف، قابل تغییر است. روی صفیحه قطعه مدور دیگری به نام عنکبوت قرار می گیرد. عنکبوت به صورت شبکه های است که در آن، شاخص های نوک تیزی درست شده است. نوک این شاخص ها، موقعیت ستاره های پر نور آسمان را نشان می دهد. وقتی که عنکبوت روی صفیحه قرار می گیرد، صفیحه از میان شبکه عنکبوت دیده می شود. در مرکز عنکبوت هم سوراخی وجود دارد. با قرار دادن صفیحه در درون اُم و عنکبوت سوراخ مرکزی هر سه بر هم منطبق می شود. در این سوراخ، محور کوچکی قرار می گیرد که آن را قطب یا وَتَد می نامند. عنکبوت به اُم گیر نمی کند. بنابراین می تواند حول قطب بچرخد. در پشت اسطرلاب نیز ابزاری خط کش مانند به طول قطر دایره اسطلاب وجود دارد که با استفاده از آن ارتاع ستاره ها را اندازه می گیرند.
تا ابتدای قرن هفدهم، اخترشناسان در رصدهایشان از اسطرلاب، زاویه سنج های ساده و ابزارهای ابتدایی بهره می بردند؛ اما در سال 1609 میلادی برای نخستین بار گالیله از تلسکوپ (از گونه شکستی) برای رصدهای نجوم استفاده کرد. به این ترتیب، تحولی بنیادی در اخترشناسی پدید آمد. از آن زمان تا به امروز، پیشرفت های زیادی در زمینه ساخت تلسکوپ ها رخ داده است؛ به طوری که امروزه، تلسکوپ های فضایی ساخته شده اند و در مداهایی به دور زمین قرار گرفته اند. در این بخش، اصول و مبانی برخی از تلسکوپ ها را بررسی می کنیم.
.
تلسکوپ شکستی (عدسی)
در ساختار تلسکوپ های شکستی، نور رسیده از اجرام آسمانی از عدسی هایی عبور می کنند. ساده ترین نوع تلسکوپ های شکستی به این صورت است که دو عدسی در دو سرلوله تلسکوپ قرار می گیرد. آن عدسی را که رو به سمت اجرام آسمانی مانند ستاره ها و ماه و … قرار دارد، عدسی شیئی می نامند و عدسی دیگری را که ناظر از آن تصویر را می بیند، چشمی می گویند.
نور اجرام آسمانی از فاصله بسیار دوری به ما می رسد. به همین دلیل به صورت پرتوهای موازی از عدسی شیئی می گذرد. پرتوها پس از گذر از عدسی شیئی می شکنند و در نقطه ای به نام کانون، متمرکز می شوند. شاید شما هم تجربه کرده باشید که اگر یک عدسی را در مقابل نور خورشید نگه دارید، پرتوهای خورشید را در یک نقطه کانونی می کند. فاصله میان کانون و عدسی شیئی را فاصله کانونی عدسی شیئی تلسکوپ می نامند که برای هر تلسکوپی، اندازه آن مشخص است و قابل تغییر نیست. کار عدسی چشمی، بزرگنمایی تصویر است. در تلسکوپ ها، عدسی چشمی قابل تغییر است و در نتیجه بزرگنمایی تغییر می کند.
ساخت تلسکوپ های شکستی با محدودیت هایی همراه است. یکی از مهم ترین مشکلات آن ها این است که عدسی های شیئی بزرگ و ضخیم وزن زیادی دارند؛ به همین دلیل عدسی تغییر شکل می یابد و تصویر بدرست کانونی نمی شود. از سوی دیگر، عدسی ها در تصویر خطای رنگی ایجاد می کنند و ساخت عدسی های بزگ و بدون خطای رنگی بسیار پرهزینه است. تصویر پایین، بزرگ ترین تلسکوپ شکستی دنیا را با قطر عدسی یک متر نشان می دهد.
.
تلسکوپ های بازتابی
در تلسکوپ های بازتابی، یک آینه مقعر نور را جمع و در یک نقطه کانونی می کند که آن را آینه اصلی تلسکوپ می نامند. در تلسکوپ های بازتابی، این آینه نقش همان عدسی شیئی را در تلسکوپ های شکستی دارد؛ ولی در انتهای لوله تلسکوپ قرار می گیرد. نور از آینه اصلی به سوی آینه دیگری باز می تابد و از آن جا به عدسی چشمی می رسد. تلسکوپ های بازتابی مختلف، ساختمان های نوری متفاوتی دارند. ساده ترین گونه آنها، تلسکوپ نیوتونی است که نخستین بار نیوتون آن را ابداع کرد. در این گونه، نور از آینه اصلی به یک آینه کوچک تخت می تابد. این آینه در نزدیکی فاصله کانونی آینه اصلی است و نور رسیده از آینه اصلی را به عدسی چشمی که روبه روی آینه تخت قرار دارد، می رساند.
.
نوع دیگر تلسکوپ بازتابی، تلسکوپ کاسِگِرین است. در این گونه، به جای آینه تخت دوم، یک آینه محدب قرار دارد که درست روبه روی آینه اصلی است. نور تابیده از آینه اصلی با این آینه محدب برخورد می کند و دوباره به سوی آینه اصلی باز می گردد. در مرکز آینه اصلی، حفره ای وجود دارد که نور بازتابیده از آینه دوم، از آن خارج می شود و به عدسی چشمی می رسد. حسن این تلسکوپ های در این است که طول لوله تلسکوپ بسیار کوتاه است.
.
تلسکوپ های عدسی – آینه ای یا کاتادیوپتریک، نوع دیگری از تلسکوپ های بازتابی هستند و در آن ها، هم از آینه و هم از عدسی استفاده می شود. این عدسی به صورت تیغه نازکی است که در دهانه تلسکوپ نصب می شود و خطای کرویت آینه اصلی را تصحیح می کند. قسمت های دیگر این تلسکوپ ها، شبیه تلسکوپ های کاسگرین است.
.
بزرگ ترین مزیت تلسکوپ های بازتابی نسبت به شکستی این است که ساختن آینه های بزرگ، آسان تر و کم هزینه تر است. امروزه بزرگ ترین تلسکوپ های دنیا از گونه بازتابی هستند.
.
در حال حاضر، تلسکوپ رصدخانه کِک با قطر آینه 10 متر بزرگ ترین تلسکوپ جهان به شمار می آید. اما تلسکوپ های بازتابی معایبی هم دارند. وضوع تصویرشان نسبت به تلسکوپ های شکستی تا حدودی کمتر است. مشکل دیگر این است که پس از چند سال سطح آینه آن ها را باید دوباره اندود کرد. به هر حال امروزه، رصد کنندگان بسته به نیاز رصدی و توان مالی خود از هر دو گونه تلسکوپ های شکستی و بازتابی استفاده می کنند.
.
توان های تلکسوپ
تلسکوپ ها سه کار مهم انجام می دهند:
1. نسبت به چشم ما نور بیشتری را جمع می کنند.
2. جزئیاتی را که نمی توان با چشم تفکیک کرد، تفکیک می کنند.
3. جسم را بزرگ تر نشان می دهند.
.
توان جمع آوری نور
مهم ترین توان تلسکوپ، جمع آوری نور است. عدسی شیئی در تلسکوپ های شکستی یا آینه اصلی در تلسکوپ های بازتابی، در مقایسه با چشم ما، نور بیشتری را جمع آوری می کند. به همین دلیل با استفاده از تلسکوپ، مشاهده ستاره هایی که دیدن آن ها با چشم ممکن نیست، ممکن می شود. ستاره ها را با چشم غیر مسلح، تاحدود قدر شش می توان مشاهده کرد (وقتی به ستاره ها می نگریم، بارزترین تفاوت آن ها را اختلاف درخشندگی ظاهرشان می بینیم. درخشندگی ظاهری ستاره ها را برای ناظر زمینی قدر ظاهری می گویند. اساس قدر ظاهری را اَبَرخُس، اخترشناس یونان باستان پایه گذاری کرد. او ستاره ها را برحسب درخشندگی ظاهری به شش گروه رده بندی کرد و آن ها را قدر نامید. اخترشناسان یونان، درخشان ترین ستاره های قابل مشاهده را در قدر اول و کم نورترین ها را در قدر ششم جا می دادند). تلسکوپ ها حد قدر قابل مشاهده را افزایش می دهند. برای مثلا، تلسکوپی با قطر عدسی پنج سانتی متر، ستاره ها را تا حدود قدر 10.5 نشان می دهد. امروزه با استفاده از بزرگ ترین تلسکوپ ها می توان ستاره ها را تا حد قدر 30 مشاهده کرد. این اجرام 3.5 میلیارد بار کم نورتر از حد قدر قابل مشاهده با چشم غیرمسلح هستند.
.
توان تفکیک
در واقع توان تفکیک، میزان رویت واضح جزئیات یک جسم است. هر چه توان تفکیک تلسکوپی بیشتر باشد، جزئیات جسم را واضح تر نشان می دهد. اگر چند ستاره خیلی به هم نزدیک باشند، با چشم غیرمسلح مانند یک ستاره منفرد دیده می شود؛ اما با تلسکوپ، به دو یا سه ستاره تفکیک می شوند. هرچه عدسی شیئی یا آنه اصلی تلسکوپی بزرگ تر باشد، توان تفکیک آن نیز بیشتر می شود.
.
توان بزرگنمایی
یکی دیگر از کارهای تلسکوپ، بزرگ کردن زوایایی است که اجسام تحت آن ها مشاهده می شوند. این کار را بزرگ نمایی می گویند. برای مثال، ماه در آسمان تحت زاویه نیم درجه دیده می شود. یعنی اگر از حشم ما یک خط به بالا و یک خط به پایین قرص ماه وصل شود، این زاویه تقریبا نیم درجه است. حالا اگر توان بزرگنمایی تلسکوپی 20 برابر باشد، ماه را تحت زاویه 10 درجه مشاهده می کنیم. یعنی قرص ماه را 20 برابر بزرگ تر می بینیم. بزرگ شدن قرص ماه یا جسم دیگر، این تصور را ایجاد می کند که آن جسم به ما نزدیک تر شده است. بزرگنمایی زاویه ای هر تلسکوپ، به فاصله کانونی عدسی شیئی یا آینه اصلی و فاصله کانونی عدسی چشمی بستگی دارد و از تقسیمِ ” فاصله کانونی عدسی شیئی ” بر ” فاصله کانونی عدسی چشمی ” به دست می آید.
می دانید که فاصله کانونی عدسی شیئی هر تلسکوپ ثابت است. در نتیجه با تغییر عدسی چشمی می توان بزرگنمایی تلسکوپ را کم و یا زیاد رکد. براساس رابطه ای که در بالا ذکر شد، به نظر می رسد که حدی برای افزایش بزرگنمایی وجود ندارد؛ اما افزایش زیاد بزرگنمایی مشکلاتی به همراه دارد. با افزایش بزرگنمایی، وضوح و روشنی تصویر کاهش می یابد؛ همچنین چشمک زدن شتاره ها شدت می یابد و رصد آن ها با مشکل جدی همراه می شود.
براساس این دلایل و برخی دلایل دیگر، حد عملی بیشتری بزرگنمایی، کمتر از 50 بار به ازای هر 2.5 سانتی متر از قطر عدسی شیئی است؛ یعنی حداکثر بزرکنمایی مفید تلسکوپی با قطر عدسی شیئی 5 سانتی متر، صد برابر است. حداقل بزرگنمایی مفید نیز حدود 4 برابر به ازای هر 2.5 سانتی متر از قطر شیئی در نظر گرفته می شود. اگر بزرگنمایی کمتر از این باشد، ستون نوری که از چشمی تلسکوپ خارج می شود (مردمک خروجی)، بزرگ تر از مردمک چشم ما خواهد شد و بخشی از نور هدر می رود.
اجرام آسمانی فقط نورمرئی تابش نمی کنند و نور مرئی تنها جزء کوچکی از طیف کامل نور است که چشم ما نیز به همین بخش کوچک حساس است. شاید نام پرتوهای فرابنفش، ایکس و گاما را شنیده باشید. این پرتوها جزء طیف کامل نورند؛ اما طول موجشان نسبت به نورمرئی کوتاه تر است، در نتیجه پر انرژی ترند. از آن سو، طول موج پرتوهای فروسرخ و رادیویی از نور مرئی بلندتر است، در نتیجه از نور مرئی کم انرژی تر هستند. جو زمین فقط امواج نور مرئی و رادیویی را عبور می دهد و امواج پر انرژی و خطرناک فرابنفش، پرتو-ایکس و گاما را جذب می کند. تلسکوپ هایی که پیشتر مورد بحث قرار گرفتند، فقط در طیف نور مرئی عمل می کنند. برای بررسی بخش های دیگر طیف نور، به تلسکوپ های ویژه دیگری نیاز است. چون جو زمین تابش های پر انرژی را جذب می کند، تلسکوپ هایی که از این بخش از طیف نور را بررسی می کنند، در مداری به دور زمین قرار می گیرند. تلسکوپ های رادیویی از سطح زمین قادرند امواج رایدیویی رسیده از اجرام آسمانی را بررسی کنند. در این جا برخی از مهم ترین ویژگی های این تلسکوپ ها را بررسی می کنیم.
.
تلسکوپ های رادیویی
به تلسکوپی که امواج رادیویی را دریافت می کند، تلسکوپ رادیویی می گویند. تلسکوپ رادیویی باید مجهز به ابزاری الکترونیکی باشد تا بتواند کار سلول های حساس چشم ما را انجام دهد. به این چشم مصنوعی، گیرنده رادیویی می گویند. امروزه اخترشناسان، از انواع مختلفی از آنتن های رادیویی استفاده می کنند. ساده ترین آن ها، آنتن نیم موج دو قطبی است که آنتن تلویزیون، نمونه ساده ای از این نوع آنتن هاست. چون ماهیت امواج نورانی و رادیویی یکسان است، تلسکوپ های رادیویی از جهاتی شبیه تلسکوپ های نوری بازتابی هستند. در تلسکوپ های رادیویی هم مهم ترین بخش، آینه اصلی آن است که به آن بشقاب می گویند. بشقاب مانند آینه در تلسکوپ های نوری است. با این تفاوت که امواج رادیویی را در نقطه ای به نام کانون متمرکز می کند. در کانون تلسکوپ رادیویی به جای عدسی چشمی، یک چشم الکترونیکی وجود دارد.
بزرگ بودن بشقاب آنتن رادیویی دو خاصیت مهم دارد:
• اول اینکه توان جمع آوری امواج و آشکارسازی منابع کم نور رادیویی را افزایش می دهد.
• دوم توان تفکیک را افزایش می دهد.
.
تلسکوپ های رادیویی، با امواج نوری با طول موج بلند سروکار دارند. به همین دلیل نیاز نیست که سطح بشقاب مقعر آن ها در حد آینه تلسکوپ های بازتابی صیقلی باشد. به همین دلیل ساخت تلسکوپ های رادیویی کم هزینه تر است و ساخت بشقاب های بسیار بزرگ نیز ممکن است. به عنوان مقایسه، آینه بزرگ ترین تلسکوپ نوری دنیا 10 متر قطر دارد؛ ولی قطر بشقاب تلسکوپ های رادیویی به 305 متر هم می رسد.
.
در مقابل این ویژگی مهم امواج رادیویی، تلسکوپ های رادیویی یک عیب بزرگ دارند و آن، کم بودن توان تفکیک آن هاست. توان تفکیک تلسکوپ های رادیویی تک بشقابی بسیار کم است. برای مثال، با بزرگ ترین آنتن تک بشقابی جهان، حتی دریاهای ماه را هم نمی توان به خوبی تشخیص داد. به همین دلیل اخترشناسان برای به دست آوردن تان تفیکی بیشتر از روش تداخل سنجی استفاده می کنند.در این روش، به جای استفاده از یک آنتن، از مجموعه ای از تلسکوپ ها رادیویی استفاده می شود.
.
ممکن است طول وسایل به کار رفته در این مجموعه به چند هزار کیلومتر یا حتی قطر زمین برسد! اخترشناسان رادیویی با روش تداخل سنجی به توان تفکیکی بیشتری نسبت به تلسکوپ های نوری دست می یابند.
امروزه، بررسی اجرام آسمانی با استفاده از تلسکوپ های رادیویی بسیار اهمیت دارد. برای مثال، غبار میان ستاره ای، نورمرئی ستاره ها و اجرام دیگر را جذب می کند؛ ولی امواج رادیویی تابیده از آن ها جذب نمی شود. به همین دلیل با بررسی اجرام در طول موچ رادیویی، اطلاعات ارزشمند و جالب توجهی درباره آن ها به دست می آید.
.
تلسکوپ فضایی هابل
اخترشناسان حتی پیش از آغاز عصر فضا، این رویا را در سر داشتند که تلسکوپی را در مداری به دور زمین قرار دهند؛ زیرا تلسکوپ در بیرون از جو، بهتر از هر ابزاری در سطح زمین می تواند اعماق کیهان را رصد کند. این رویا در آغاز سال 1369 هجری شمسی به واقعیت پیوست و یک شاتل فضایی توانست تلسکوپ 1.5 میلیارد دلاری هابل را در مداری به دور زمین قرار داد. تلسکوپ هابل از گونه بازتابی کاسگرین است و آینه اصلی آن 2.4 متر قطر دارد. این تلسکوپ با راینه از زمین کنترل می شود و نسبت به تلسکوپ های زمینی چند مزیت عمده دارد. توان تفکیک آن نسبت به تلسکوپ های زمینی بیشتر است. همچنین به بخش فرابنفش و فروسرخ طیف نور نیز حساس است.
حدود دو ماه پس از پرتاب، مشخص شد که آینه اصلی هابل خطای کروی دارد و نور را با دقت مورد نظر کانونی نمی کند. سرانجام با بررسی های بسیار اخترشناسان تصمیم گرفتند که با کار گذاشتن ابزارهایی در تلسکوپ، خطای کرویت آن را تصحیح کنند. در آذر 1372 ه.ش چندین فضانورد کارآزموده تلسکوپ فضایی هابل را تعمیر کردند. البته اخترشناسان از سال 1369 ه.ش تا 1372 ه.ش نیز از هابل استفاده می کردند و خطا کرویت آن با رایانه تاحدودی تصحیح می شد، اما پس ا تعمیر، کیفیت تصاویر ارسالی هابل بسیار بهتر شده است. اخترشناسان با به کار گیری هابل، ساختارهای سطحی سیارات تا کهکشان های دوردست را رصد می کنند. تصاویر دقیق هابل، دانش ما را درباره بسیاری از زمینه های نجوم تغییر داده است.
.
رصدخانه
تلسکوپ های بزرگ، در ساختمانی به نام رصدخانه قرار می گیرند و نگهداری می شوند. معمولا ساختمان رصدخانه از دو بخش عمده، یعنی بدنه استوانه ای و گنبد تشکیل می شود. گنبد رصدخانه روی بدنه استوانه ای قرار می گیرد. علت این که سقف رصدخانه ها بییشتر گنبدی ساخته می شود، این است که تصور ما از آسمان بالای سرمان، به شکل نیمکره است و ساختار گنبدی با این شکل سازگار است.
در گنبد رصدخانه، دریچه ای از بالا تا لبه گنبد وجود دارد. در هنگام رصد، دریچه باز می شود و موتوری گنبد را به هر سوی آسمان که لازم باشد، حرکت می دهد. به این ترتیب، تلسکوپ نیز حرکت می کند و از شکاف دریچه، رصد آن جسم ممکن می شود. برخلاف تصور بسیاری از مردم، برای رصد آسمان هیچ گاه لوله تلسکوپ از دریچه گنبد خارج نمی شود.
امروزه، تلسکوپ های پیشرفته دنیا با استفاده از رایانه های دقیقی کنترل می شوند و عمدتا با استفاده از فیلم های عکاسی یا تراشه های رایانه ای از اجرام آسمانی عکس برداری می کنند. شاید به ندرت منجمان حرفه ای با چشم خود پشت تلسکوپ به رصد بپردازند.
.
با عضویت در کانال رسمی تکرا در تلگرام از آخرین اخبار روز تکنولوژی مطلع باشید.
.
منبع: کتاب شناخت مبانی نجوم
