تنوع زیستی هورالعظیم به دلیل کاهش آب در بخش ایرانی این تالاب در معرض نابودی است. مرگ و میر آبزیان به سطح هشدار رسیده است و آتش‌سوزی نیز به این چالش دامن می‌زند.
تالاب هوراعظیم یکی از مهمترین و ارزشمندترین تالاب‌ها و زیستگاه‌های ایران به شمار می‌رود. تالاب‌ها به طور کلی یکی از مهمترین جلوه‌های منابع آبی به شمار می‌روند.تنوع زیستی هورالعظیم یکی از مهمترین پدیده‌های استان خوزستان را شکل داده است. در طول روند پیدایش یک تالاب خاک آن بوسیله آبهای سطحی و زیرزمینی به صورت اشباع در می‌آید و با گذشت یک دوره طولانی مدت و عادی از نظر شرایط محیطی توالی زیستی بدست می‌آورند. اکوسیستم یک تالاب جوامع متنوعی از گیاهان و جانوران را در خود جای داده است. از جمله اهمیت‌های تالاب‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد :
- به تقلیل ورود منابع آلاینده به دریا
- زیستگاه جانوران بومی و مهاجر
- حفظ تنوع زیستی و ارزش‌های زیست محیطی، شیلاتی و دامداری
تالاب هوزالعظیم یا تالاب بزرگ هویزه، در غرب استان خوزستان، در انتهای رودخانه کرخه، در منطقه مرزی دشت آزادگان و در مرز بین دو کشور ایران و عراق واقع شده است. حفاظت از حقابه این تالاب و حفظ تنوع زیستی آن موضوعی حیاتی به شمار می‌آید. مساحت تالاب هورالعظیم در یک بازه زمانی 20 ساله از اواسط دهه 40 تا اواسط دهه 60 مساحت تقریبا ثابتی داشت. دقیق‌تر گفته باشیم، در طول این مدت مساحت تالاب هورالعظیم، بین 650 هزار تا 450 هزار هکتار بوده است. اما به مرور وضعیتی این تالاب رو به خشکی رفت.
تالاب بزرگ هویزه یکی از بازمانده‌های تالاب‌های بین‌النهرینی است که یک سوم آن در ایران و دو سوم آن در کشور عراق واقع شده است. سه ماه از شروع آتش‌سوزی در بخش عراقی این تالاب می‌گذرد اما هنوز هیچ اقدام موفقی در این خصوص به انجام نرسیده است. این آتش سوزی تاکنون 25 هزار هکتار را درگیر کرده است. دود حاصل شده از این آتش‌سوزی تا شعاع چند ده کیلومتری را تهدید می‌کند و از دشت آزادگان، هویزه، اهواز، کارون، همیدیه و باوری گرفته تا شهرهای شادگان، آبادان، خرمشهر و ماهشهر از گزند دود و گرد و خاک ناشی از خشکسالی در امان مانده نمانده‌اند. در روزهای نخست سال جاری دود ناشی از آتش سوزی تالاب هورالعظیم منجر شد آلودگی هوا در شهر اهواز به هفت برابر حد مجاز خود برسد.
بیشتر بخوانید : بیش از ۷۰ درصد تالاب شادگان خشک شده است
در روزهای پایانی مرداد ماه به نقل از رئیس سازمان حفاظت ز محیط زیست، رئیس جمهوری به وزرات خارجه برای ورود جدی به مساله آتش‌سوزی تالاب هویزه در راستای مذاکره با دولت عراق دستور داد. به علاوه شورای عالی امنیت ملی مصوب کرده است که هیاتی برای مذاکره با کشور عراق در این رابطه تشکیل شود. جهانگیری نیز اخیرا در شورای ملی آب گفت که ایران آمادگی همکاری با عراق برای خاموش کردن هورالعظیم را دارد. اما به دلیل ناآرامی در عراق این مصوبات تاکنون محقق نشده و اعزام هیات به عراق در ابهام است.
بیشتر بخوانید : مهار آتش‌سوزی هورالعظیم ؛ دستور ویژه روحانی به وزارت خارجه
به طوری که در سال 1370 وسعت این تالاب در نتیجه خشکی‌ها به 310 هزار هکتار رسید. از منظرهای مختلف هیدرولوژیکی، بیولوژیکی و اکولوژیکی می‌توان اهمیت‌های فراوانی برای یکی از مهمترین و ارزشمندترین زیستگاه‌های آبی کشور برشمرد. تالاب هورالعظیم یکی به عنوان یک تالاب آب شیرین یکی از نادرترین اکوسیستم‌های ایران و آسیا به شمار می‌رود.
در هفته اول تیرماه سال جاری (97) در بخش عراقی این تالاب آتش‌سوزی شروع شد و هنوز پس از گذشت حدود سه ماه نه تنها تلاش‌ها برای اطفای حریق ثمری نداشته است، بلکه خشکسالی و نرسیدن حقابه این تالاب از سوی دجله و کرخه، وضعیت را بدتر کرده است. به طوری که احتمال افزایش آتش‌سوزی در بخش ایرانی تالاب نیز قوت گرفته است. از آسیب‌های محیط زیستی و اقتصادی وارد شده در نتیجه آتش‌سوزی و خشکسالی هورالعظیم که بگذریم، سلامت مردم خوزستان و بخشهایی از کشور همسایه نیز با چالش‌های جدی مواجه است.
گزارش‌ها حاکی از آن است که اگر تا چند روز آینده حقابه این تالاب باید شاهد به خطر افتادن تنوع زیستی این ناحیه از خوزستان باشیم. خطر مرگ برای گستره‌ای از ماهی‌ها و آبزیان تالاب هویزه با گسترش آتش‌سوزی در بخش ایرانی این تالاب افزایش خواهد یافت. عدم تامین حقابه تالاب هورالعظیم با کاهش سطح آب این تالاب همراه بوده و منجر می‌شود فضای زیستگاهی آن محدودتر شود. در نتیجه این قضیه ذخایر آبزیان را با تهدید روبه رو می کند.
بیشتر بخوانید : تراژدی حقابه هورالعظیم ؛ هویزه‌ی تشنه آبی از کرخه و دجله نمی‌گیرد
آتش‌سوزی تنوع زیستی هورالعظیم را به خطر می‌اندازد
مطابق یک تحقیق که در تابستان 92 در فصلنامه علمی پژوهشی اکوبیولوژی تالاب به چاپ رسید، قریب به 1500 گونه ماهی از گونه‌های مختلف تنوع زیستی هورالعظیم مورد ارزیابی قرار گرفتند. در میان این ماهیان، خانواده کپور ماهی با 13 گونه بیشترین میزان تنوع را به خود اختصاص داد. خانواده‌های کفال‌ماهیان و گربه‌ماهیان نیز هرکدام یک گونه را به خود اختصاص داده بودند.
حدود یک سوم از ماهیان یافت شده در این تالاب حمری ماهی با فراوانی 28.7 درصدی بود. ماهیبنی با 24.6، ماهی شلج با 15.7 درصد، ماهی بیاح با 10.8 درصد و در نهایت ماهی کاراس به فراوانی 9.9 درصد از مجموع کل، در رده‌های بعدی قرار داشتند. برخی از گونه‌ها نیز با فراوانی‌های بسیر اندک نیز وجود داشتند. در نخستین ایستگاه مورد مطالعه این تیم (طبر) بیشترین فراوانی به گونه ماهی بنی با 40 درصد و کمترین فراوانی به گونه خیاطه به 0.22 درصد تعلق داشت. در ایستگاه دوم (رفیع) ماهی حمری با 41.22 درصد بیشترین فراوانی و دو گونه خیاطه و برزم معمولی با فراوانی 0.39 کمترین میزان فراوانی به خود اختصاص دادند.
در ایستگاه سوم (شطعلی) مجددا گونه بنی بیشترین میزان فراوانی را 32.02 درصد به خود اختصاص داده بود. گونه اسبله با 2.16 درصد نیز کمترین میزان فراوانی را در این ایستگاه داشت. بر اساس این تحقیق بیشترین میزان تنوع زیستی ماهی‌ها به ایستگاه 1 و 3 تعلق دارد.همچنین از نظر فراوانی صید، بیشترین میزان در فصل پاییز 37.4 درصد (549 گونه) و کمترین فراوانی صید با نسبت 16.7 درصد (246 گونه) به فصل بهار اختصاص دارد.
در تحقیق دیگری در زمینه تنوع زیستی هورالعظیم که به سال 2006 مربوط است، ماهی بیاح (Liza abu) با 28.69 درصد بیشتری میزان فراوانی و پس از آن کاراس (Carassius auratus) با 11.75 درصد، حمری (Carasobarbus luteus) با 27.36 و نیز شلج (Aspius varax) با 8.81 قرار داشتند. تحقیق‌های دیگری نیز در خصوص تنوع زیستی هورالعظیم انجام شده است که در عمده موارد ماهی‌های بنی، حمری، شلج، بیاح و کاراس نزدیک به 90 درصد فراوانی‌ها را خود اختصاص داده بودند.
البته با توجه به مطالعات انجام شده در سالهای اخیر، تالاب هورالعظیم چه در ایران و چه در کشور عراق نشان از وجود شرایط سخت زیست محیطی ناشی از خشکسالی‌های سالهای پیاپی و افزایش آلودگی ناشی از ورود پسابهای صنعتی، کشاورزی و شهری به رودخانه‌های منتهی به تالاب بوده است. به علاوه احداث جاده‌ها و خاکریز علاوه بر قطع ارتباط آبی بخشهایی از تالاب، سبب تبدیل آنها به شور زار و خشکی شده است. همه این موارد در کنار هم تنوع زیستی هورالعظیم را به شدت به خطر می‌اندازد.
این روند در چرخه طبیعی منابع غذایی نیز تأثیرگذار بوده است. به گونه‌های که موجب محدود شدن توزیع منابع غذایی در دسترس در منطقه و به عبارتی دیگر مانع پراکندگی منطقی این منابع در حاشیه هور شده است. تداوم این روند در نهایت باعث ناامنی محیط زیست جانوران مختلف در زنجیره غذایی و برهم خوردن نظم اکولوژیکی منطقه خواهد شد.
میانگین دما با احتساب هرسه ایستگاه 20.72 درجه سانتی‌گراد بوده که می‌توان گرمسیر بودن منطقه را از آن نتیجه گرفت. ماه‌های تیز و مرداد، یعنی همان ماه‌هایی که آتش‌سوزی هورالعظیم در آن آغاز شده است، بیشتری میزان میانگین دمایی و ماه‌های دی و بهمن سردترین ماه‌های سال در این منطقه بوده است. میانگین شوری در سایت‌های سه گانه مورد مطالعه 2.07 قسم در هزار بوده و بیشتری میزان شوری با بیش از 5 قسمت در هزار به ماه مهر و به ایستگاه‌های طبر و شطعلی تعلق داشته است. به علاوه کمترین میزان شوری نیز در ایستگاه دوم (رفیع)، در ماه دی و به میزان 0.73 ثبت شده است.
یکی از موضوعات تاسف‌آور این است که با کم شدن آب هورالعظیم، صیادان برای ماهیگیری هجوم آورده اند و بسیاری از آنها صید با الکتروشوکر (صیادی با برق) انجام می دهند که باعث خسارت بسیاری در تالاب می شود. سید عادل مولا، معاون محیط طبیعی حفاظت محیط زیست خوزستان، در این زمینه می‌گوید :
سطح آب در هورالعظیم (بخش ایرانی) آنچنان کم شده است که از دریچه های بین مخازن دیگر آبی سرازیر نشده و تبادل آبی بین مخازن انجام نمی شود. مخازن یک و 2 تالاب تا حدودی آب دارند و مخزن سه رو به خشک شدن می رود. در حدود 40 درصد از (بخش ایرانی) تالاب، آب دارد که ارتفاع آن در این سطح متفاوت است، به طوری که در برخی نقاط فقط مرطوب است.
تامین نشدن حقابه و سهمیه آب هورالعظیم یکی از مهمترین انتقادهایی است که وارد می‌شود. در نتیجه این عدم تامین آب تنوع زیستی هورالعظیم به ویژه در بخش ایرانی آن به شدت تهدید می‌شود. از اوایل تابستان امسال تاکنون در هر ثانیه حدود 3 متر مکعب آب از رودخانه نیسان، از انشعابات کرخه، به این تالاب، آب وارد شده است. سایر رودهای ورودی به این تالاب خشک شده هستند. در این فصل تبخیر تالاب بیش از 10 مترمکعب برثانیه است و ورودی آب حتی کفاف تبخیر را نیز نمی دهد.
در همین زمینه سازمان آب و برق خوزستان مدعی می‌شود که 1.2 میلیارد متر مکعب آب ورودی برای هورالعظیم اختصاص داده شده است. آنچه سازمان آب و برق خوزستان می‌گوید، شامل حجم آب رهاسازی شده از سد کرخه بوده و نسبت بسیار ناچیزی از آن وارد تالاب شده است. پیش از این نیز آمار و ارقام مختلفی به عنوان حقابه هورالعظیم مطرح شده بود که هیچ‌یک دقیق نبوده است. به نظر می‌رسد حقابه تالاب هورالعظیم باید بیشتر مورد مطالعه قرار گیرد.
در بررسی‌های انجام شده در اواسط مهرماه سال 2 کانون آتش در تالاب هویزه مورد شناسایی قرار گرفت. با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای که هر 15 روز یکبار دریافت می‌شود، برآوردهای اولیه می‌گوید بیش از 100 هکتار از تالاب تنها در طول یک روز با آتش سوزی از میان رفته است. این آتش سوزی که در حوالی دایک مرزی و تاسیسات یک شرکت نفتی بوده است، نگرانی‌هایی را از جهت سرایت آتش به کمپ‌ها و کارگاه‌های این شرکت نفتی مستقر در تالاب بوجود آورد.
بیشتر بخوانید : رصد آتش‌سوزی هورالعظیم توسط ماهواره‌های سازمان فضایی ایران
از ابتدای تابستان امسال بیش از 2 هزار هکتار از بخش ایرانی هورالعظیم دچار آتش سوزی شده است. آتش سوزی پنجشنبه، 5 مهر، ششمین آتش سوزی وسیع در تابستان امسال بوده و آخرین آنها که هفته گذشته روی داده، 218 هکتار را دربر گرفت. جاده های نظامی زمان جنگ تحمیلی و جاده های نفتی، هورالعظیم را به پنج حوضچه (مخزن) تبدیل کرده اند. حوضچه های یک و 2 این تالاب تنها منابع آب شیرین این تالاب است و حوضچه های سه و چهار از زهاب های شور کشاورزی و نیشکر آبدار می شود. هواپیمای آتش نشان که برای مهار آتش سوزی اعزام شده بود پس از یک عملیات، دچار مشکل فنی شده اما بالگردها تا دیروز کار مهار آتش را انجام داده اند.
در طول تابستان امسال از کرخه در ایران و دجله در عراق هیچگونه آبی وارد تالاب نشده است. اما در عین حال شمسایی مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان در همایش مدیریت منابع آب و سازگاری با کم‌آبی این ادعا را مطرح کرد که با وجود شدت بالایی از خشکسالی، آب مورد نیاز هورالعظیم تامین می‌شود. روند تغییرات دما در آب با میانگین 20.72 درجه سانتی‌گراد (حداکثر 32.6 و حداقل 10 درجه سانتی‌گراد) نشان میدهد که تالاب هورالعظیم دارای شرایط مناطق گرمسیری (حاره‌ای) است.
تابستان امسال آبی از کرخه وارد هورالعظیم نشده و حقابه این تالاب تقریبا هیچگاه محقق نشده است. این در حالیست که شمسایی مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان، دیروز در همایش «مدیریت منابع آب و سازگاری با کم آبی» مدعی شد که با وجود خشکسالی شدید، آب مورد نیاز هورالعظیم تامین شده است.
نخستین عملیات اطفای حریق تالاب هورالعظیم با استفاده از 2 بالگرد و یک هواپیما آب‌پاش در حدفاصل روزهای 29 تیز تا 3 مرداد به انجام رسید. مرحله دوم این عملیات خاموش کردن آتش نیز از 11 مرداد آغاز شد که پس از حضور عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست و بازدید از وضعیت، این عملیات به دلیل کارامدی نه چندان مناسب متوقف شد. با این وجود نیز مرحل سوم این عملیات از اواخر ماه مرداد آغاز شد ولی بازهم پس از چند روز متوقف شد. بسیاری از کارشناسان معتقدند، این عملیات‌های اطفای حریق دردی را دوا نمی‌کنند و تنها راه برای خاموش کردن آتش و دود ناشی از تالاب، تامین حقابه تالاب است.
باید دید آتش در بخش عراقی تالاب چه زمانی فروکش خواهد کرد و یا آیا تمهیدات لازم برای مقابله با خشکسالی، آتش سوزی و حفظ تنوع زیستی هورالعظیم اندیشدیده خواهد شد یا خیر؟
بیشتر بخوانید :
- خشک شدن دریاچه ارومیه ؛ بررسی دلایل، پیامد‌ها و اعتبارات
- احیای تالاب انزلی با استفاده از فناوری نانو
- خشک شدن دریاچه نمک قم ؛ ریزگرد نمکی در انتظار تهرانی‌ها
- شوری آب در خوزستان ؛ زمین سفید، مردم سیاه‌پوش و نخل‌ها مرده!
منبع : irna , فصلنامه اکوبیولوژی تالاب
اخبار محیط زیست را با تکراتو دنبال کنید
