پویش ستاره سیاره ؛ انتخاب اسامی ایرانی برای یک ستاره و سیاره فراخورشیدی

یک سیاره و ستاره فراخورشیدی با اسامی ایرانی نام‌گذاری خواهند شد. اتحادیه بین المللی نجوم انتخاب نام یک سیاره فراخورشیدی و ستاره آن را به ایران واگذار کرده است. به گفته سازمان فضایی ایران، این سیاره که در حال حاضر با نام HD 175541 b شناخته می‌شود، به زودی یک اسم ایرانی خواهد داشت.

انتخاب نام ایرانی برای یک سیاره فراخورشیدی

سیاره HD 175541 b یک سیاره فراخورشیدی است که در فاصله 410 سال نوری از زمین و در صورت فلکی مار قرار دارد. این سیاره که در آوریل 2007 کشف شد، به دور ستاره HD 175541 در گردش است. قرار است که این سیاره فراخورشیدی به همراه ستاره مادر آن به زودی در قالب یک پویش ملی، یک نام ایرانی داشته باشند.

سیاره فراخورشیدی به سیاره ای گفته می‌شود که خارج از منظومه شمسی قرار گرفته و به دور یک ستاره (غیر از خورشید) در گردش است. وجود یک سیاره فراخورشیدی در سال 1988 به طور علمی اثبات شد، اما اولین تاییدیه در سال 1992 انجام گرفت. بر اساس آمار منتشر شده تا سال 2017، تعداد سیاره های فراخورشیدی شناسایی شده به 3068 سیاره رسید.

• بیشتر بخوانید: کشف دو سیاره فراخورشیدی جدید توسط تلسکوپ فضایی تس

سازمان فضایی ایران در یک کنفرانس مطبوعاتی که روز یکشنبه 27 مرداد برگزار شد، اعلام کرد که اتحادیه بین المللی اخترشناسی، نامگذاری یک سیاره فراخورشیدی و ستاره آن را به ایران واگذار کرده و این سازمان قصد دارد تا برای نامگذاری آنها از همه ایرانیان کمک بگیرد. این نامگذاری در قالب پویش نام‌گذاری ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی، کار خود را از امروز 27 مردادماه 1398 آغاز کرد.

محمد حسین نجاران مدیر روابط عمومی سازمان فضایی در این خصوص می‌گوید که در مرحله اول همه مردم می توانند اسامی مورد نظر خود را از طریق وب‌سایت پویش #ستاره_سیاره به نشانی iranplanet.ir به این سازمان اعلام کنند، این مرحله در روز 13 شهریور مصادف با روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی آغاز و تا 8 مهر ادامه خواهد داشت.

این اسامی در ابتدا توسط یک کمیته داوری متشکل از 9 نفر از افراد سرشناس حوزه نجوم از تاریخ 9 تا 28 مهرماه بررسی خواهد شد و 10 نام برتر به انتخاب این کمیته انتخاب می‌شود. درواقع 10 نام برای سیاره فراخورشیدی و 10 نام هم برای ستاره آن انتخاب خواهد شد.

اسامی انتخاب شده توسط کمیته داوران مجدد به رای گیری عمومی گذاشته خواهد شد تا در انتها 3 نام برای این ستاره و سیاره متعلق به آن انتخاب شود. یک نام اصلی و 2 نام هم به عنوان اسم پشتیبان برگزیده می‌شود تا اگر بنا به هر دلیلی نام اول انتخاب نشد، نام‌های دیگر به اتحادیه بین المللی نجوم پیشنهاد گردد.

مدیر روابط عمومی سازمان فضایی می‌گوید که قصد دارند تا برای آنکه همه مردم بتوانند در این نامگذاری شرکت کنند، به‌جز سایت، کانال های ارتباطی دیگری همچون فرستادن پیامک و یا ارسال نامه را برای همه مردم سراسر ایران، حتی در دورافتاده ترین نقاط، فراهم کنند.

10 نام انتخابی اولیه باید تا 28 مهرماه به انجمن نجوم اعلام شود. بعد از آن رای گیری عمومی آغاز می‌شود که از 29 مهر تا 9 آبان ادامه خواهد داشت. انتخاب نام نهایی و اعلام آن به انجمن نجوم نیز باید حداکثر تا 2 نوامبر (11 آبان ماه) انجام شود و در انتها نام های ایرانی این سیاره فراخورشیدی و ستاره مادر آن به طور رسمی در پایان سال 2019 میلادی توسط اتحادیه بین‌المللی نجوم مصوب و اعلام خواهد شد.

ستاره و سیاره‌ای که ایرانیان نام‌گذاری خواهند کرد

ستاره HD 175541 که اتحادیه بین‌المللی نجوم نام‌گذاری‌ آن را به کشورمان واگذار کرده، ستاره زردرنگی در صورت فلکی مار است. این ستاره جویای نام به دلیل کم بودن روشنایی ظاهری‌اش در آسمان با چشم غیرمسلح قابل دیدن نیست؛ هرچند درخشندگی واقعی آن از خورشید هم بیشتر است و صرفا قرار داشتن در فاصله تقریبی 420 سال نوری از زمین باعث شده روشنایی ظاهری آن به طور نسبی کم باشد. این ستاره سنگین‌تر و بزرگتر از خورشید ماست؛ جرم آن حدود 5/1 برابر و قطرش تقریبا چهار برابر خورشید است. از سوی دیگر در مقایسه با خورشید ما ستاره جوان‌تری به شمار می‌رود و فقط کمی بیشتر از نصف آن سن دارد.

سیاره فراخورشیدی که به دور این ستاره می‌گردد و باید در این پویش به همراه ستاره نام‌گذاری شود، فعلا با نام HD 175541 b شناخته می‌شود. این دنیای بیگانه، غولی گازی بزرگتر از سیاره مشتری است که تقریبا نصف آن جرم دارد. غول‌های گازی به سیاره‌هایی بزرگ و شبیه به سیاره مشتری گفته می‌شود که بر خلاف کره زمین سطح سنگی و جامد ندارند. با توجه به اندازه و جرم این سیاره، چگالی (مقدار تراکم) آن از کم‌چگال‌ترین سیاره منظومه شمسی یعنی زحل نیز کمتر است و درست مانند این سیاره حلقه‌دار و زیبای منظومه شمسی، اگر می‌شد آن را در آب قرار داد، روی آب شناور می‌شد!

برخی از ویژگی‌های مدار این سیاره به دور ستاره‌اش به مدار زمین در منظومه شمسی شباهت دارد. مثلا هر بار گردش این سیاره به دور ستاره مادرش حدود 298 روز طول می‌کشد که کمی از مدت گردش زمین به دور خورشید (یک سال زمینی) کوتاه‌تر است. همچنین فاصله HD 175541 b از ستاره‌اش تفاوت چندانی با فاصله زمین تا خورشید ندارد. البته میزان کشیدگی بیضی مدار این سیاره از مدار زمین بیشتر است.

سیاره HD175541b در فروردین 2007/1386، با داده‌های رصدخانه کِک (Keck) و لیک (Lick) در ایالات متحده به روش «سرعت شعاعی» کشف شد و تنها سیاره‌ای است که تاکنون به دور ستاره 175541 HD کشف شده است. در این روش برای پیدا کردن سیاره‌های فراخورشیدی‌ طیف نور هر ستاره‌ بررسی می‌شود تا شاید در آن اثری از جابجایی‌های مکرر و بسیار کوچک ستاره‌ پیدا شود. این جابجایی‌های جزئی، ناشی از گرانش سیاره‌ای هستند که به دور ستاره می‌گردد و از وجود سیاره و برخی مشخصات آن پرده بر می‌دارند.

سابقه نام‌گذاری‌ اسامی ایرانی بر اجرام فضایی

تا به امروز ده‌ها و بلکه صدها هزار ستاره و سیاره و کهکشان در عالم با شیوه‌های متنوع نامگذاری شده‌اند. اما اگر قرار باشد ردپایی از نام‌های ایرانی را در فضا بیابیم فعلا محدود به منظومه شمسی هستیم. در منظومه ما عوارض، کوه‌ها و گودال‌های بسیاری در سیاره‌ها، قمرها و همین‌طور سیارک‌هایی به نام دانشمندان، شعرا، پادشاهان، شخصیت‌های داستان‌های معروف ایرانی و همین‌طور اسامی معروف و زیبای دخترانه و پسرانه پارسی نامگذاری شده است.

ماه

در اولین ایستگاه در مسیر دورشدن از زمین به ماه می‌رسیم که عوارض سطحی‌اش به نام دانشمندان نامگذاری شده است؛ دانشمندانی که عمدتا مرد، یونانی و تقریبا همه درگذشته‌اند! از جمله اسامی ایرانی بر سطح ماه می‌توان به خواجه نصیرالدین طوسی، ابن سینا، عبدالرحمن صوفی، ابوریحان بیرونی، ابن‌کثیر فرغانی، ابوالوفای بوزجانی و عمر خیام اشاره کرد. اردشیر، ثریا و شهناز، دیگر اسامی ایرانی ثبت شده بر عوارض سطحی ماه محسوب می‌شوند.

زهره

اما اگر در اندیشه جایگاه زنان در نامگذاری اجرام آسمانی هستید، در دومین ایستگاه از مسیر دورشدنمان از زمین باید به سیاره زهره برویم. دنیایی تقریبا هم‌اندازه سیاره زمین که با نام ونوس، ایزدبانوی عشق و زیبایی و بارآوری در اساطیر رومی است. نام‌های عوارض این سیاره برگرفته از زنان نامدار و اثرگذار در تاریخ و همین‌طور نام‌های زیبای دخترانه در فرهنگ‌های مختلف است.

از جمله نام‌های ایرانی در زهره می‌توان به این موارد اشاره کرد: تهمینه، رکسانا، هما، فیروزه، لیلا، یاسمین، خاتون، غزل، زرینه، میترا، ناهید، پروین و زمرد. از میان الهه‌ها و نام‌هایی با ریشه اساطیر ایرانی نیز می‌توان به آناهیت، آرامایتی، بی‌بی پَتمه، سوسن خوتین و سپندارمز اشاره کرد. در میان اسامی شخصیت‌های حقیقی و تاثیرگذار ایرانی نیز اکنون نام دکتر آذر اندامی (پزشک و باکتری‌شناس و پژوهشگر انستیتو پاستور) و مهستی گنجه‌ای (شاعر ایرانی-ترک قرن ششم) بر سطح عوارض سیاره زهره می‌درخشد.

عطارد

در سومین ایستگاه و بر سطح سیاره عطارد به‌عنوان کوچک‌ترین سیاره منظومه شمسی با نام انبوهی از هنرمندان و شعرای جهان مواجه می‌شویم. شعرای نامدار ایرانی همچون رودکی، فردوسی، نظامی، سعدی، مولوی (به نام رومی) و بدیع‌الزمان همدانی اکنون در این سیاره عارضه‌ای به یادبودشان نامگذاری شده است. در میان هنرمندان ایرانی فعلا فقط نام استاد عیسی شیرازی یا عیسی‌خان معمار در سطح عطارد دیده می‌شود که بنا بر مستندات برخی منابع، طراح و معمار اصلی بنای تاج‌محل در هندوستان بوده است.

مریخ

در ادامه به مریخ می‌رسیم که با نام مارس، خدای جنگ در اساطیر روم باستان شناخته می‌شود و امروزه نیز نام‌های مربوط به جنگ و نبرد را از فرهنگ‌های مختلف را در خود جای داده است. از ایران سه نام بهرام، اهریمن و کپراتس (Coprates، نام رود دز در زبان یونانی) بر سطح این سیاره دیده می‌شود.

مشتری

در میان سیاره‌های گازی و یخی، در نامگذاری برخی عوارض در قمرهای آنها از نام‌های ایرانی استفاده شده است. مثلا درمیان قمرهای سیاره مشتری، در قمر آتشفشانی یو، اسامی با ریشه‌های مربوط به آتش از آیین زرتشت مورد استفاده قرار گرفته است. از میان اسامی آشناتر بر سطح یو به نام‌هایی همچون مهر، زال، کاوه و میترا برمی‌خوریم. در قمر گانیمد با نام سیستی (Cisti) روبه‌رو می‌شویم که خدای شفابخشی در ایران قدیم بوده است.

زحل

در میان قمرهای سیاره زیبای زحل، در قمر رئا با نام قدیمی هَرَخوَیتی (Harahvaiti) روبه‌رو می‌شویم که یادآور شهر قندهار امروز است. نام دیگر مورا (Moura) است که به شهر مَرو باستانی اشاره دارد. بر قمر تیتان که به دور سیاره زحل در گردش است نام گاروتمان (Garotman) یادآور بهشت ایرانی در طبقه‌ی پنجم آسمان و بالاترین طبقه‌ی بهشت است که بنا بر باورهای آیین زرتشت، ارواح مردان وفادار پس از مرگ به آن‌جا می‌رود.

جالب‌ترین مورد قمرهای زحل در نامگذاری با اسامی ایرانی به قمر انسلادوس مربوط است که عوارض سطحی‌اش به نام شخصیت‌های داستان‌های هزارویک شب نام‌گذاری شده‌اند. نام‌هایی مانند علاءالدین، علی‌بابا، سندباد، شهرزاد، شهریار، پرویز، بهمن، بهرام، دریابَر، دریازاد،‌ خسرو، مرجانه، احمد، مسرور، پری‌بانو، جعفر، صبور، حسن، پریزاده، شیراز، شیرین، زمرد، و ده‌ها نام دیگر از این داستان بر سطح انسلادوس جاودانه‌اند.

اورانوس/نپتون

بر سطح قمر اومبریل که به دور اورانوس در گردش است، انواع اسامی جنّ و پری در فرهنگ‌های مختلف دیده می‌شود. از فرهنگ ایرانی نیز نام «پری» بر سطح این قمر ثبت شده است. در ادامه و بر سطح قمر تریتون که به دور سیاره نپتون، می‌چرخد نام «ماه» دیده می‌شود که در توضیحش گفته‌اند: ماهی‌ای که در اساطیر ایرانی عالم را بر پشت خود گرفته است که احتمالا منظور همان «ماهی» است.

سیارک‌ها

اما ایرانیان در نامگذاری اسامی سیارک‌ها نیز سهمی داشته‌اند. اکنون سیارک «آناهیتا 270» به نام ایزدبانوی ایرانی، نام «هما» برای سیارک (LA1986(3988 و نام «نادری» برای سیارک (5515)  EL1 1989‎ به یادبود تلاش‌های دکتر فیروز نادری، مدیرکل اکتشافات منظومه شمسی ناسا نامگذاری شده‌اند. با پیشرفت و مشارکت‌های گروه‌های نجوم ایرانی در پویش‌های ایرانی جستجوی سیارک (All Iran Asteroid Search Campaign) که زیر نظر موسسه بین‌المللی همکاری جستجوی نجومی (IASC) چندسالی است به صورت متمرکز در ایران برگزار می‌شود، تا به امروز گروه‌های داوطلب ایرانی تعدادی سیارک از کمربند اصلی و همین‌طور چند جرم نزدیک زمین (NEO) را در مرحله مشروط کشف کرده‌اند.

این اجرام اکنون در مرحله مطالعه قرار دارند تا پس از تعیین دقیق مشخصات مربوط به عناصر مداری و ابعاد و فاصله آنها (حدود ۵ تا ۷ سال طول می‌کشد) از اعضای گروه‌ کاشفشان برای مشارکت در فرایند نامگذاری آنها دعوت شود. به این ترتیب در چند سال آینده خبرهای متعددی از نامگذاری سیارک‌هایی در منظومه شمسی خواهیم شنید که گروه‌های کاشف ایرانی آنها را پیشنهاد داده‌اند.

با این حال تا به امروز ایرانیان سهمی در نامگذاری اجرام ورای منظومه شمسی نداشته‌اند. مشارکت کنونی همه ما در ‌«پویش نامگذاری ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی» اولین تلاش جدی ما برای نامگذاری جرم یا اجرامی در ورای منظومه شمسی به نامی مفهوم در زبان فارسی و با هویتی ایرانی است.

برای کسب اطلاعات بیشتر نیز می‌توانید به وب‌سایت رسمی پویش ستاره سیاره مراجعه کنید.

این فرصت بسیار مناسبی برای همه ایرانیان علاقه‌مند به فضا خواهد بود. این سیاره فراخورشدی می‌تواند همان اسمی را داشته باشد که شما برایش انتخاب می‌کنید. شما چه نامی برای آن برمی‌گزینید؟