فیلم اجاره نشین ها به کارگردانی داریوش مهرجویی را می توان به عنوان یک اثر سینمایی در ژانری کمدی دسته بندی نمود. فیلمی که به معنای واقعی کلمه یک کمدی ناب از فاجعه فروپاشی یک ساختمان محسوب می شود.
آثار بسیاری با عنوان کمدی در سینمای بعد از انقلاب ایران به وفور ساخته شده است” اما آثاری همچون فیلم اجاره نشینها ساخته داریوش مهرجویی را در سینما، به عنوان نمونه ای بسیار کمیاب و انگشت شمار می توان یافت.
اکثر آثار کمدی که تا به امروز ساخته شده یا به جهت خنداندن مخاطب آنقدر پیش رفته که به لودگی تبدیل شده اند و یا محتوای خود را از دست داده و به اثری صرف برای ایجاد خنده در مخاطب مبدل شده است. فیلم اجاره نشین ها ساخته مهرجویی به عنوان یک اثر کمدی دارای نماد و نشانه های متعدد بوده و به هیچ وجه محتوا، قربانی فرم نشده است. این فیلم علاوه بر خنده در تماشاگر، او را به فکر واداشته و مخاطب را تا عمق یک فاجعه اجتماعی پیش می برد.
یکی از اهداف فیلم اجاره نشین ها ایجاد خنده در مخاطب است؛ اما نه به هر قیمتی. اگر قالب کمدی برای چنین فیلمی از سوی نویسنده و کارگردان انتخاب شده، بسیار هوشمندانه بوده است. در بسیاری از اوقات یک حرف یا موضوعی را نمی توان در قالب یک اثر جدی ارائه نمود؛ زیرا امکان دارد در برابر کارگردان سدی ایجاد شود که مانع از بیان افکار و دیدگاه او می شود. لذا بسیاری مسائل را نمی توان بصورت جدی مطرح نمود؛ بنابراین کارگردان می بایست قالبی مناسب برای ارائه دیدگاه ها و افکار خویش بیابد و البته در این اثر، مهرجویی از کمدی بهره فراوان برده است. مهرجویی بواسطه ژانر کمدی بسیاری از ناگفته ها را بیان کرده، بدون آنکه با تیغ سانسور مواجه شود.
نکته دیگر اینکه، مخاطب نیز ممکن است در قالب اثر جدی نتواند سخن کارگردان را دریافت نماید؛ اما کمدی وسیله ای است برای بیان هر آنچه که نمی توان بصورت جدی بیان کرد. بسیاری از گفته ها در لفافه شوخی و طنز بیان می شود و اثری دوچندان نیز خواهد داشت.
در این فیلم نیز ما با یک آپارتمان و مسائل و حواشی و فروپاشی آن سر و کار داریم. آپارتمانی که در واقع در این اثر تبدیل به نماد شده است. آپارتمانی که تبدیل به نشانه و سمبل جامعه ای شده است که در این جامعه هر کس تنها به فکر خویش بوده و هیچگونه ارتباط اجتماعی و نشانه های شهروندی و زندگی اجتماعی در آن دیده نمی شود. در واقع آپارتمان علاوه بر دلالت بر واقعیت وجودی خود، دلالت بر جامعه ما به ازای بیرونی داشته؛ لذا کارکردی مفهومی یافته است.
فیلم اجاره نشین ها ساخته داریوش مهرجویی با نماهایی عمومی و باز از خیابان ولیعصر و برج‌های تازه ساخته شده‌ی یک شهر در حال توسعه و بناهای مدرنی همچون موزه‌ی هنرهای معاصر و مجتمع بزرگ آتی‌ساز شروع می‌شود. در همین ابتدای کار ما با شهری دارای معماری بی هویت و ناهمخوان روبرو هستیم، شهری که در آن به وضوح توسعه ای نامتوازن را شاهد هستیم .
کارگردان با استفاده از نماهای بیرونی از شهر، مدام تناقض ها وتضادهایی را مطرح می کند که این تضادها در زندگی آدمهای این شهر نیز رخنه کرده است. ساختمان هایی بزرگ و شیک و برج هایی با شکوه را می بینیم که با نمای کلی شهر در تضادند. همچنین ساختمان ها و برج های ساخته شده در کنار اتوبان‌ها و خیابان‌ها با اتومبیل های موجود در محیط و درخت های خشکیده کنار خیابان همخوانی چندانی ندارند و نشان از ناهمگونی و تضاد در شهر را دارند.
و اما با خروج از فضای شهری در ادامه روایت، به ساختمانی می‌رسیم که در حاشیه شهر و در منطقه‌ای در حال ساخت و سازهای تازه، بنا شده است. با توجه به روایت و قصه و در مواجهه با شخصیتها، می فهمیم که این ساختمان در این فیلم به نشانه و نمادی از جامعه آنروز تبدیل شده، ساختمانی که از بیرون نسبتا زیبا و سالم بوده و در ظاهر مشکلی ندارد؛ اما وقتی قدم به داخل خانه می گذاریم، معماری داخلی و آسیبهای موجود در معماری علی‌رغم ظاهرش، نشان از ساختمانی متزلزل دارد، ساختمانی که هر لحظه امکان فروپاشی آن وجود دارد.
کارگردان در فیلم اجاره نشین ها زیباترین و بهترین استفاده از معماری را کرده است. یک ساختمان با معماری کهنه که بیرون و درون آن نشان از جامعه ای پر از تضاد و تناقض دارد. جامعه ای که هر لحظه در حال فروپاشی است. بنایی متزلزل که محوریت قصه فیلم را بر عهده دارد، خود بیانگر هجوم اجتناب ناپذیر مدرنیته به محیط زندگی ملتی که غالبا سنتی می اندیشد و سنتی هم زندگی می کند.
جامعه ای که خودش همواره در خود دارای تضادی قابل توجه بوده و نتوانسته تحولات جدید را بپذیرد و هضم نماید و بیش از پیش دارای عدم تعادل شده و تضادهای موجود هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی به صورت روزافزونی در حال افزایش است.
داریوش مهرجویی در این اثربا استفاده از معماری (داخلی و خارجی) بصورت نمادین در القای مفاهیمی چون جامعه و معضلات موجود و عدم هماهنگی بین اعضا و افراد آن جامعه و حذف اخلاقیات، به درستی جامعه را کاملا مطابق عصر خود تصویر نموده و شاید بتوان گفت که بسیاری از ناگفته های کارگردان در معماری اثر، خود را آشکار کرده است. بسیاری از مفاهیمی که در کلام نمی گنجد.
به هر حال هر ساختمانی به جهت عناصر و معماری آن، تا یک حد مشخصی استحکام و استقامت داشته و اگر عواملی که به آن آسیب وارد نموده بیشتر از مقاومتش باشد، ساختمان دگرگون شده و از هم فرو می پاشد و همانطور که یک معماری به محافظت، مراقبت، رسیدگی و مراعات نیاز دارد، جامعه انسانی نیز به همان مراقبت و حتی بیشتر از آن نیازمند است.
رها کردن جامعه به حال خود و اعمال نشدن قانون و یا فساد موجود در سیستم و افزایش آن، می تواند به یک فاجعه بیانجامد، فاجعه ای که غیر قابل جبران است. یکسویه نگری، منفعت طلبی و مصلحت اندیشی، پایه های یک جامعه را سست کرده و نهایتا از درون نابود می‌شود.
در فیلم اجاره نشین ها ساخته داریوش مهرجویی، اکبر عبدی، عزت الله انتظامی، رضا رویگری، حسین سحرخیز، فریماه فرجامی و دیگر بازیگران برجسته تئاتر و سینما به ایفای نقش پرداخته و این هنرمندان یکی از بهترین بازی های خود را در این اثر ارائه داده اند.
حتی اگر این فیلم را پیش از این نیز دیده باشید، تماشای دیگر بار آن به هیچ وجه خسته کننده نبوده و هنوز هم اثری تاثیرگذار خواهد بود و در ضمن از آثار برجسته سینمای کمدی ما محسوب می شود. یک کمدی بی نظیر که در عین حال که مخاطب خود را می خنداند، او را به فکر واداشته و در ورای ظواهر، امری بسیار خطرناک در فیلم دیده می شود که هر لحظه ممکن است ساختمان از ریشه فرو ریزد و قربانیانی بر جای گذارد.
در ضمن با توجه به اینکه این فیلم سالها پیش ساخته شده است؛ اما هنوز رنگ و بوی کهنگی نگرفته و همچنان ما به ازای بیرونی دارد. اثر مذکور همچنان دارای پیامی تازه و نو و متناسب باشرایط روز جامعه را در خود دارد و انگار که برای همین امروز و جامعه فعلی ساخته شده است.
فیلم اجاره نشین ها هیچگاه تازگی خود را از دست نخواهد داد؛ مگر جامعه از اساس اصلاح شود و ما با چنین فاجعه هایی دیگر مواجه نباشیم.
.
منبع: تکرا
حسین سحر خیز اشتباهه …. حسین سرشار درسته