یک رویداد نجومی نادر در ۱۱ بهمن ۱۳۹۶ انتظارمان را می‌کشد؛ به طور همزمان سه پدیده ماه آبی، ماه‌گرفتگی کامل و نیز ابرماه رخ خواهد داد.
ماه آبی پدیدهای است که در آن یک قرص کامل اضافی ماه در طول یک فصل در آسمان شب دیده می‌شود. ماه‌گرفتگی کامل زمانی رخ می‌دهد که ماه، تنها قمر سیاره خاکی ما، در سایه زمین قرار بگیرد. همچنین پدیده ابرماه نیز به همزمانی فاز حضیض (Perigee) با قرص کامل ماه اطلاق می‌شود. ۱۱ بهمن‌ماه امسال، پدیده ابرماه درست در روزی که ماه‌گرفتگی (خسوف) انتظار می‌رود، رخ خواهد داد.
بیشتر بخوانید: همزمانی سه پدیده نجومی پس از ۱۵۰ سال
اول ژانویه سال جاری میلادی (۱۱ دی ۹۶)، یا در نقاط مختلف دیگر دنیا در بامداد ۲ ژانویه، نخستین ماه کامل (قرص ماه) اتفاق افتاد. دومین ماه کامل این فصل در شب‌هنگام ۳۱ ژانویه (۱۱ بهمن) یا بامداد ۱ فوریه درحالی رخ خواهد داد که تنها یک شب قبل باید منتظر پدیده ابرماه باشیم. به بیان فنی، یک روز قبل از آنکه ماه به کامل‌ترین فاز خود برسد. با این وجود ناسا مصرانه از این پدیده به عنوان ابرماه یاد می‌کند.
ماه آبی
نخستین ماه کامل سال ۲۰۱۸، نخستین روز این سال رقم خورد. ساعت دقیق این پدیده در نیویورک ۹و ۲۴ دقیقه شب، در بریتانیا ۲. ۲۴ دقیقه بامداد و در هاوایی ۴ و ۲۴ دقیقه عصر، هر سه به وقت محلی بود. در تمامی مناطق زمین امکان مشاهده ماه آبی در نخستین ماه سال جدید میلادی وجود نداشت.
دومین ماه کامل فصل زمستان در برخی نقاط تا روز اول فوریه خود را نمایان نمی‌کند. این مناطق شامل بخش‌های شرقی آسیا و شرق استرالیا است. لازم به توضیح است در این مناطق نخستین قرص ماه نیز زودتر از روز دوم ژانویه قابل مشاهده نبود.
به عنوان مثال در ملبورن استرالیا، ماه در ساعت ۱ و ۲۴ دقیقه (به وقت محلی) بعد از ظهر روز ۲ ژانویه در فاز کامل خود قرار داشت. همچنین قرص ماه بعدی نیز در ساعت ۱ و ۲۶ دقیقه بعد از ظهر اول فوریه پدید خواهد آمد. بنابراین دوستداران آسمان در این نواحی تنها ۲ ساعت برای مشاهده ماه آبی فرصت خواهند داشت.
حدودا هر ۲.۷ سال یکبار شاهد پدیده ماه آبی هستیم. می‌دانیم که مدت زمان گردش ماه به دور زمین (۲۹.۵ روز) اندکی از طول هر ماه تقویمی (۳۰ یا ۳۱ روز) کمتراست. این اختلاف‌ها در طول زمان با یکدیگر جمع شده و سبب می‌شوند طی چرخه هایی حدود دو نیم ساله شاهد پدیده ماه آبی باشیم.
به طور کلی دو تعریف از این پدیده داریم. اولی ماه آبی فصلی (Seasonal Blue Moon) است. همانگونه که می‌دانیم در هر فصل ۳ ماه کامل (قرص ماه یا ماه بدر) رخ می‌دهد. حال اگر طی این چرخه حدودا دو و نیم ساله در یکی از فصول در عوض ۳ ماه کامل معمول، ۴ مرتبه این اتفاق رخ دهد، حسب قرارداد و به این دلیل که ماه‌های کامل با رویداد‌های تقویم منطبق باشند، ماه کامل سوم چنین فصلی را “ماه آبی” (Blue Moon) می‌گوییم.
تعریف دیگر که ماه آبی ماهیانه (monthly Blue Moon) نام می‌گیرد، حاصل یک سوء برداشت از تعریف اصلی است. می‌دانیم که حدود ۱۴ام هر ماه شمسی (حدود ۱۱ هر ماه میلادی) ماه در فاز بدر خود قرار می‌گیرد. در تعریف دوم می‌گویند که اگر در یک ماه تقویمی، دو مرتبه ماه کامل به وقوع بپیوندد، به مورد دوم ماه آبی خواهیم گفت. این تعریف دارای اشکالاتی است. به عنوان مثال در ماه میلادی فوریه با ۲۸ روز امکان وقوع ماه آبی وجود ندارد.
لازم به توضیح است که در پدیده ماه آبی، رنگ ماه به هیچ عنوان تغییر نمی‌کند. در مطلب زیر می‌توانید چرایی این موضوع را دریابید و اطلاعات بیشتری از این پدیده شگفت‌آور به دست آورید.
بیشتر بخوانید : ماه آبی چیست؟ ماه، صد سال سیاه هم آبی نمی‌شود!
پدیده ماه آبی آنطور هم که گفته می‌شود، صد سال یک بار رخ نمی‌دهد. مطابق شواهد و گزارش‌ها ماه‌آبی حدودا هر ۲.۷ سال یکبار اتفاق می‌افتد؛ چراکه تعداد روزهای ما بین دو ماه کامل (چرخه گام‌های ماه یا Lunation)، حدودا ۲۹.۵ روز است. این میزان اندکی کمتر از تعداد روز‌هایی است که برای یک ماه تقویمی در نظر می‌گیریم؛ یعنی ۳۰ یا ۳۱ روز.
در تقویم میلادی با این توضیح که ماه فوریه دارای ۲۸ روز است، امکان وقوع پدیده ماه آبی در آن وجود ندارد. اگر ۱۲ چرخه گام‌های ماه را پشت سر هم در نظر بگیریم، تعداد روزهای آن برابر ۳۵۴.۳۶ خواهد بود. با مقایسه این عدد با تعداد روزهای سال (۳۶۵.۲۴) می‌توان گفت اختلاف میان این دو عدد در طول زمان با یکدیگر جمع شده و یک سال به خصوص در ازای ۱۲ عدد، ۱۳ “چرخه گام‌های ماه” را به خود ببیند. نکته جالب اینجاست که در برخی مناطق می‌توان دو ماه آبی را در نخستین فصل سال ۲۰۱۸ مشاهده کرد. یکی در ژانویه و دیگری در ماه مارس.
ابرماه و ماه گرفتگی
محبوب‌ترین بازیگر نمایش آسمانی روز ۱۱ بهمن، پدیده ماه‌گرفتگی (خسوف) است. یک روز قبل از آن، ماه در کمترین فاصله خود از زمین در مداری حرکتی خود خواهد بود. این پدیده که ابرماه نام دارد، در ساعت ۴ و ۵۸ دقیقه (EST) رخ خواهد داد. در آن هنگام فاصله ماه تا زمین ۳۵۸ هزار و ۹۹۴ کیلومتر خواهد بود. این عدد را باید با میانگین فاصله ماه تا زمین که بنابر گفته ناسا ۳۸۴ هزار و ۴۰۰ کیلومتر است، مقایسه کرد.
طبق اعلام ناسا، هنگامی که ماه در نزدیک‌ترین فاصله خود از زمین قرار دارد، به عنوان یک ابرماه، اندکی از قرص کامل ماه در آسمان بزرگتر است؛ اما این تفاوت برای همه‌ی دوستداران آسمان شب چندان هم برجسته نیست. چرا که ماه اولا در هر دو مورد بسیار درخشان است و بیشترین میزان این تفاوت در اندازه ظاهری ماه کامل و یک ابرماه، تنها حدود ۱۴ درصد است.
پدیده ابرماه هنگامی رخ می‌دهد که ماه در مدار حرکتی‌اش در نزدیک‌ترین فاصله با زمین و نیز در فاز بدر (قرص کامل) خود قرار داشته باشد. اطلاعات بیشتر درخصوص این پدیده را در مطلب زیر ملاحظه کنید.
بیشتر بخوانید : ابرماه چیست ؛ حقیقتی علمی یا صرفا یک خطای دید
برخلاف خورشید‌گرفتگی ها که تنها در مناطق مشخص و محدودی در زمین قابل مشاهده هستند، گرفت‌های مربوط به ماه را تقریبا در سراسر دنیا می‌توان به تماشا نشست. امکان وقوع ماه گرفتگی‌ها در همه‌ی ماه‌های سال وجود ندارد؛ به این دلیل که صفحه گردش مداری ماه نسبت به صفحه زمین به مقدار بسیار کم زاویه دارد و این امر موجب می‌شود که سه جرم ماه، زمین و خورشید اولا در یک راستا قرار نگرفته و ثانیا سایه ماه در سایه زمین قرار نگیرد.
در خصوص ماه گرفتگی ۱۱ بهمن ماه، در برخی مناطق امکان مشاهده رخداد وجود ندارد، چراکه شروع ماه‌گرفتگی (خسوف) با طلوع و غروب ماه همزمان می‌شود. همچنین باید اشاره کرد که ماه‌گرفتگی‌ها تنها در سمت تاریک زمین قابل مشاهده خواهند بود.
مشاهده‌کنندگان این پدیده در نیویورک ساعت ۵ و ۵۱ دقیقه صبح ۳۱ ژانویه، ماه را در بخش روشن‌تر و بیرونی‌تر سایه زمین (نیم‌سایه) مشاهده خواهند کرد. به عبارت بهتر آنها یک ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای (خسوف نیم‌سایه‌ای) را در آن هنگام می‌بینند. نیم‌سایه ماه را به مقدار کمتر در تاریکی فرو می‌برد و پی‌بردن به آن دشوار خواهد بود، مگر آنکه چشمان واقعا قوی داشته باشید.
همچنین در ساعت ۶ و ۴۸ دقیقه صبح به وقت محلی ماه وارد بخش تاریک سایه ماه می‌شود، که در این حالت ماه‌گرفتگی به طور واضح‌تری منجر به تیره و قرمز شدن ماه می‌شود. ماه گرفتگی در نیویورک تنها ۱۶ دقیقه دوام دارد. بنابراین اهالی این منطقه تنها بخش اول ماه‌گرفتگی را شاهد خواهند بود. برای مشاهده هرچه بیشتر این گرفت، لازم است به افق غربی نزدیک‌تر باشید.
اگر خورشید در زمان وقوع خسوف (ماه‌گرفتگی) کامل، کاملا توسط زمین بلوکه شود و هیچ نوری به سمت ماه روانه نشود، امکان مشاهده آن وجود نخواهد داشت. حال آنکه ما در ماه‌گرفتگی‌ها، ماه را به رنگ قرمز کمرنگ یا مایل به قهوه‌ای تماشا می‌کنیم؛ چراکه ذرات موجود در اتمسفر زمین طول موج بلند نور خورشید را دریافت می‌کنند و آن را با طول موج کوتاه‌تر (قرمز) بر روی سطح ماه منعکس می‌کنند. به این ترتیب این ذرات مانند یک نقاش سطح ماه را رنگ‌آمیزی می‌کنند. در مطلب زیر از ماه خونین یا قرمز بیشتر بدانید.
بیشتر بخوانید : ماه خونین چیست ؛ یک نگارگری نجومی
هرچه شما بیشتر در منطقه‌ای غربی‌تر حضور داشته باشید، وضعیت شما بهتر است. اهالی شیکاگودر حالی طلاقی میان ماه و نیم‌سایه زمین را ساعت ۴ و ۵۱ دقیقه صبح به وقت محلی خواهند دید که هنوز هم ماه ۲۶.۷ درجه بالاتر از خط افق قرار دارد (این فاصله حدودا برابر ۵۳ برابر عرض ظاهری ماه است).
گرفت تمام در شیکاگو ساعت ۵ و ۴۸ دقیقه صبح شروع خواهد شد و حدود نیم‌ساعت بعد و در ۶ و ۱۶ دقیقه گردی قرمز‌رنگ تمام سطح ماه را خواهد پوشاند. این ظاهر ماه را تا هنگام طلوع آفتاب در ساعت ۷ و ۳ دقیقه می‌توان تماشا کرد.
در دنور و نقاط غربی ایالات متحده، ساعت ۳ و ۵۱ دقیقه صبح، گرفت آغاز خواهد شد و همچنین در ۴ و ۴۸ دقیقه ماه لبه سایه زمین را لمس خواهد کرد. بیشینه گرفت، یعنی زمانی که ماه در عمیق‌ترین بخش سایه قرار می‌گیرد ساعت ۶ و ۱۲ دقیقه پیش‌بینی می‌شود.
ابرماه گرفتگی سرخ آبی در ایران را چه زمان ببینیم؟
همانطور که گفته شد پدیدهای که ۱۱ بهمن انتظارمان را می‌کشد، از آن دسته وقایع نجومی است که فرصت مشاهده آن به ندرت پیش می‌آید. در همین رابطه مهندس مسعود عتیقی در گفتگو با ایسنا می‌گوید:
این ماه کامل یک ماه خونین با وجود ماه گرفتگی کامل در شامگاه این روز خواهد بود. کره ماه در ساعت ۱۲ و ۲۸ دقیقه روز سه‌شنبه، ۱۰ بهمن به کمترین فاصله خود با زمین می‌رسد و در فاصله ۳۵۸ هزار و ۹۹۴ کیلومتری زمین قرار خواهد داشت. با توجه به فازهای ماه و شرایط تقویم میلادی، هر 2.7 سال یک بار ماه آبی می‌تواند تکرار شود و با توجه به اینکه در روزهای اول و سی‌ویکم ژانویه ۲۰۱۸ دو ماه کامل داشته و داریم، به ابرماه ۱۱ بهمن ماه امسال ابر ماه آبی می‌گویند.
مطابق نقشه‌ای که بالاتر دیدیم هموطنان در ایران و سایر مردمان خاورمیانه، می‌توانند این پدیده را در هنگام طلوع ماه نظاره کنند. مهندس عتیقی اضافه می‌کند:
نکته جالب دیگر ماه کامل در شامگاه روز چهارشنبه ۱۱ بهمن ماه این است که بعد از ۲ سال مردم ایران شاهد یک ماه گرفتگی کامل خواهند بود. با توجه به اینکه خورشید منبع نوری پراکنده محسوب می‌شود، در پشت زمین دو مخروط وجود دارد که یکی مخروط نیم‌سایه و دیگری مخروط سایه است، ماه در داخل مخروط نیم‌سایه قرار می‌گیرد و ماه در زمان خسوف بناچار باید از میان این دو مخروط عبور کند. از سوی دیگر شکست نور خورشید در جو زمین و قرار داشتن نور قرمز خورشید در مخروط سایه، عامل خواهد شد تا ماه در گرفت کامل به رنگ سرخ دیده شود، از این رو به آن ماه خونین (Blood Moon) گفته می‌شود.
عتیقی اضافه کرد که در شامگاه ۱۱ بهمن، ۳ واقعه همزمان ماه کامل آبی، ابر ماه و ماه گرفتگی کلی را شاهد هستیم و تمام ساکنان زمین که در وضعیت شب قرار داشته باشند، این وقایع را مشاهده خواهند کرد.
با توجه به اختلاف ساعت میان کشورهای مختلف جهان برخی از شهرها در روز اول فوریه برابر با ۱۲ بهمن، ماه کامل را مشاهده می‌کنند، بنابراین این ماه کامل برای آن شرایط “ماه کامل آبی” محسوب نمی‌شود، مانند شهر ملبورن استرالیا. در وضعیت ابر ماه، کره ماه حداکثر ۱۴ درصد بزرگتر و ۳۰ درصد درخشان‌تر از دیگر ماه‌های بدر خواهد بود. نکته جالب در سال ۹۶ این بود که در ۳ ماه متوالی آذر، دی و بهمن شاهد ۳ ابرماه بوده و هستیم.
ابر ماه‌گرفتگی قرمز آبی در سایر مناطق جهان
ماه گرفتگی در ساعات اولیه شب رخ می‌دهد و درست همانند شخصی که به سمت غرب در امتداد اقیانوس آرام سفر می‌کند، در مناطق شرقی مانند بخش‌های شرقی آسیا، استرالیا و نیز جزایر هاوایی، اهالی قادر خواهند بود تا تمام رخداد را از ابتدا تا انتها ژانویه مشاهده کنند.
در ۳۱ام ژانویه مردم توکیو مرحله نیم‌سایه‌ای گرفت را ۷ و ۵۱ دقیقه شب خواهند دید. در ادامه، ماه در ۸ و ۴۸ دقیقه با سایه ماه طلاقی خواهد داشت. بیشنیه مقدار گرفت ساعت ۱۰ و ۲۹ دقیقه شب خواهد بود. در ۱۱ و ۷ دقیقه، ماه در منتهی‌الیه سایه قرار خواهد داشت و در ۱۱ دقیقه بامداد روز اول فوریه از سایه خارج و وارد بخش نیم سایه می‌شود. در نهایت در ساعت ۱ و ۸ دقیقه بامداد، ماه‌گرفتگی از نگاه اهالی توکیو به پایان خواهد رسید.
دید مردم اروپای شرقی و غرب آسیا نسبت به ماه‌گرفتگی در مقایسه با اهالی آمریکا را می‌توان حالت آینه‌ای نام گذاری کرد. به این دلیل که برعکس آمریکایی‌ها (که گرفت را هنگام غروب ماه می‌بینند)، آنها در زمان طلوع ماه به تماشای ماه‌گرفتگی می‌نشینند.
دوستداران آسمان در مسکو، پایتخت روسیه، همزمان با ورود ماه به سایه زمین و نیز در موعد طلوع آن، ماهی بزرگتر را به رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای ملاحظه خواهند کرد. طلوع ماه در مسکو روز اول ژانویه و ساعت ۵ و ۱ بعد از ظهر به وقت محلی خواهد بود.
شش دقیقه بعد ماه به لبه سایه زمین خواهد رسید و درست یک ساعت پس از آن به طور کامل از سایه زمین خارج خواهد شد. اهالی دهلی نو، ۵ دقیقه مانده به شش غروب طلوع ماه را شاهد خواهند بود و حدود بیست و پنج دقیقه پس از و در ۶ و ۲۱ دقیقه گرفت کامل انتظار آنها را می‌کشد. با این توضیح ماه قرمز را در فاصله حدود نصف پنهای دست بالاتر از خط افق می‌بینند.
بیشتر بخوانید:
- همه‌چیز در مورد تنها قمر زمین؛ دمای ماه چقدر است؟ (بخش اول)
- دستور فضایی ترامپ برای بازگشت به ماه ؛ داستان سفر به ماه از نو نوشته می‌شود!
- هیجان‌انگیزترین ماموریت های فضایی سال ۲۰۱۸ ؛ ماه و مریخ در صدر اهداف
- ۲۰۱۷ سال شگفت‌آور تصاویر نجومی؛ از ابرماه تا حلقه‌های زحل
.
منبع: Space
