سازمان همکاری شانگهای چیست و عضویت دائم ایران در آن به چه معناست؟

سازمان همکاری شانگهای چیست ؟

اما طبیعتا از زمان انتشار اخبار مربوط به عضویت ایران در سازمان همکای شانگهای برای بسیاری از شما این سوال پدید آمده که پیمان شانگهای یا سازمان همکاری های شانگهای چیست و عضویت در آن چه تاثیری بر وضعیت اقتصادی ایران خواهد داشت؟

اجازه دهید بحث خود را با صحبت از تاریخچه و پیشینه شکل گیری سازمان همکاری شانگهای ادامه دهیم و سپس به بررسی وضعیت ایران پس از عضویت در این نهاد بپردازیم.

سازمان همکاری شانگهای چیست ؟

سازمان همکاری‌های شانگهای (Shanghai Cooperation Organization‎) سازمانی در سطح همکاری بین المللی است که برای توسعه روابط و همکاری های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی ایجاد شده است. این سازمان اولین بار در سال 1996 و توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان پایه گذاری شد.

هدف از ایجاد سازمان همکاری های شانگهای برقرار کردن موازنه اقتصادی سیاسی در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه عنوان شده بود. اندکی پس از تاسیس سازمان بود که ازبکستان هم به این نهاد پیوست و نام سازمان از “شانگهای 5” به سازمان همکاری شانگهای تغییر یافت. عمده ترین نقش ها را در تصمیمات و عملکرد سازمان، دو کشور چین و روسیه دارد. گرچه هند و پاکستان نیز از مهمترین قدرت های سیاسی نظامی و اقتصادی آن محسوب می شوند.

طی سالیان 200 تا 2005 کشورهای مغولستان، ایران، پاکستان، هند، افغانستان و حتی بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان اضافه شدند. در سال 2015 نیز اعضای اصلی با عضویت دائم هند و پاکستان موافقت کردند. این دو کشور در کمتر از یکسال شرایط عضویت در سازمان را فراهم کردند.

امسال و در آخرین نشست سران سازمان شانگهای در تاریخ 17 سپتامبر 2021 که در دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد، اعضای سازمان با عضویت رسمی ایران در این نهاد موافقت کردند. در سالیان اخیر نقش پیمان شانگهای رشد قابل توجهی در منطقه داشته است. البته پیمان شانگهای هنوز برخلاف ناتو و پیمان ورشو یک معاهده چندجانبه دفاعی نیست. اما تاثیر عضویت ایران در سازمان همکاری های شانگهای چه تاثیری در آینده ایران دارد.

بیشتر بخوانید: فیلم های فرودگاه کابل ؛ ماجرا چیست و کاربران چه می‌گویند؟

عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای

گرچه معمولا از سازمان همکاری های شانگهای به عنوان بازوی توسعه طلبی چین یاد می شود، اما در حال حاضر این نهاد یکی از مهمترین نهادهای بین المللی است که در آن از غرب و غربی خبری نیست و در مواردی حتی تسلط کامل غرب بر اقتصاد و سیاست بین الملل را به چالش کشیده است.

حال به همان میزانی که عدم پذیرش درخواست ایران برای عضویت در سازمان بر اعتبار سیاسی تهران تاثیر منفی داشت، عضویت دائمش یک پیروزی دیپلماتیک مهم برای دولت تازه کار رئیسی خواهد بود.

از سویی همزمانی این عضویت و همکاری های نزدیک تر چین، روسیه و ایران در کنار نامشخص بودن سرانجام مذاکرات برجام برای کشورهای غربی هم می تواند جالب توجه باشد و آن ها را به پایین آمدن از مواضع پیشین ترغیب کند.

گرچه تحریم‌های آمریکا همچنان ایران را آزار می‌ دهند و به رغم سرسختی ایران در مذاکرات، حال نه تنها از انزوای بیشتر تهران خبری نیست، بلکه حتی ایران موفق شده از انزوای قدیمی هم بکاهد.

ایران بیش از یک دهه است که در تلاش برای عضویت دائم در این سازمان بوده است، اولین سفر خارجی روحانی در سال 1392 نیز برای شرکت در اجلاس سران شانگهای بود. اما به نظر تا امروز موانع عضویت ایران از نگاه اعضای سازمان رفع نشده بود.

در مدت اخیر پیش بینی عضویت دائم ایران در سازمان وجود داشت. چندی پیش علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی گفته بود که موانع سیاسی برای عضویت ایران در پیمان شانگهای رفع شده و با تشریفات فنی، عضویت ایران نهایی می شود. اما از تاریخچه پیمان شانگهای و هدف شکل گیری آن چه می دانیم؟

بیشتر بخوانید: طالبان در افغانستان ؛ ناسا از خشکسالی و نقشه‌ها از سقوط قندوز و تالقان می‌گویند

تاریخچه شکل گیری سازمان همکاری شانگهای

برخی تحلیلگران سازمان همکاری های شانگهای را برآمده از دل رقابت قدرتهای بزرگ بر سر منطقه ژئوپلتیک آسیای میانه می دانند. متقدم ترین هدف این پیمان غیرنظامی کردن مرز چین و شوروی بود.

گروه شانگهای 5 اولین بار در 26 آپریل 1996 مقارن با 6 اردیبهشت ماه 1375 با امضای توفقنامه ای و با هدف تعمیق اعتماد نظامی در مناطق مرزی توسط رهبران وقت کشورهای قراقستان، جمهوری خلق چین، قرقیزستان، روسیه و تاجیکستان به وجود آمد. این کشورها مجددا در تاریخ 24 آپریل 1997 توافقنامه ای به منظور کاهش نیروهای نظامی در مناطق مرزی در مسکو به امضا رساندند.

پس از آن نشست کشورهای عضو گروه شانگهای 5 به ترتیب در سال 1998 در آلماتی قزافستان، در سال 1999 در بیشکک قرقیزستان و در سال 2000 در دوشنبه تاجیکستان برگزار شد.

در طی نشست سال 2001 در شانگهای، ازبکستان به عنوان عضو جدید و رسمی پذیرفته شد و نام گروه ابتدا به شانگهای 6 تغییر یافت. سپس اما و در ژوئن 2001 بود که سران کشورهای عضو در نشستی با قدرانی از عملکرد گروه شانگهای 5، از تاسیس سازمان همکاری شانگهای با هدف ارتقای سطح همکاری ها خبر دادند.

نشست سران کشورهای عضو در 17 خرداد 1381 مقارن با ژوئن 2002 در سن پترزبورگ روسیه برای بحث و بررسی جزئیات اساسنامه سازمان، اهداف، ساختارها و راهکارها برگزار شد. پس از این توافقنامه موجودیت سازمان عملاً از نظر حقوق بین‌المللی رسمیت پیدا کرد.

ایران در سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوست و یک سال بعد برای عضویت کامل در این سازمان درخواست داد. این درخواست بحث‌های زیادی را برانگیخت و سرانجام در اجلاسیه ۲۱ام سران در سال ۲۰۲۱، با عضویت کامل ایران موافقت شد. در نشست اخیر دولت طالبان نیز درخواست حضور نماینده ای در نشست را داشتند که این مهم با مخالفت تاجیکستان میسر نشد.

بیشتر بخوانید: ساخت دیوار در مرز ایران و ترکیه ؛ ماجرا چیست و کاربران چه می گویند؟

فعالیت ها و عملکرد سازمان همکاری شانگهای

همکاری های امنیتی: برخی از مهمترین دغدغه های امنیتی اعضای سازمان در منطقه آسیای میانه به مسئله تروریسم، اسلام گرایی افراطی، جدایی طلبی های آشوبگرانه و افراطی گری است.

در نشست سال 2004 در تاشکند ازبکستان بود که اساسنامه ساختار منطقه ای ضدتروریسم تدوین و تصویب شد. این سازمان در سال 2006 اعلام کرد بنابر مفاد توافقنامه های منطقه ای فیمابین اعضای سازمان، با قاچاق مواد مخدر در طول مرزهای کشورهای عضو مبارزه خواهد شد.

گریگوری لگنینف در آپریل 2006 بود که اعلام کرد سازمان همکاری شانگهای قرار نیست به سازمانی نظامی مشابه ناتو یا ورشوی سابق بدل شود. او اذعان کرد که برای مقابله با تهدیدهای روزافزون ترورسیم، جدایی طلبی و افراطی گری شاید نیاز به استفاده از نیروهای نظامی اعضای سازمان پدید آید و در همین راستا چند مانور نظامی مشترک میان اعضا برنامه ریزی شده است.

در آگوست 2005 بود که مانور نظامی بزرگی با حضور چین و روسیه با اسم رمز ماموریت صلح 2005 به اجرا درآمد. این اولین مانور نظامی مشترک چین و روسیه بود. بعد از عملکرد موفق این مانور، مقامات روسی نسبت به حضور هند در مانورهای نظامی بعدی ابراز علاقه کردند و حتی از احتمال نقش آفرینی نظامی سازمان در صحنه بین المللی گفتند.

همکاری های اقتصادی (بازرگانی):  چارچوب توفقنامه همکاری اقتصادی اعضای سازمان نخستین بار در نشست سال 2003 تهیه و به تصویب رسید. در این نشست رئیس دولت چین پشنهاد کرد که برنامه بلندمدتی برای تشکیل مناطق تجاری آزاد در سازمان تهیه شود.

او در این پیشنهاد همچنین از چند راهکار کوتاه مدت برای افزایش سطح بازرگانی میان اعضا ارائه کرد. یکسال پس از این اظهارات او در سپتامبر 2004 سندی شامل 100 برنامه مشخص برای افزایش سطح بازرگانی میان کشورهای عضو به امضا رسید.

در نشست مسکو در اکتبر 2005 دبیرکل سازمان اعلام کرد که پروژه‌های مشترک سازمان در زمینه انرژی دارای اولویت بالا هستند. این پروژه‌ ها شامل کشف، استخراج و بهره‌برداری از حوزه‌های نفت و گاز، و استفاده مشترک اعضا از منابع آب شیرین می‌ باشند. برخی از زیرشاخه های همکاری های اعضا در حوزه اقتصادی به شرح زیر است:

1. همکاری‌های بانکی: تشکیل شورای مشترک بانکی میان اعضا از دیگر دستاورهای مهم نشست سال 2005 در مسکو بود. هدف از ایجاد این شورای مشترک بانکی، تسهیل در تامین سرمایه مورد نیاز برای اجرای پروژه های مشترک بود. در پی این توافق نخستین گردهمایی شورای مشترک بانکی سازمان در نوامبر 2006 در پکن برگزار شد.
2. باشگاه مشترک انرژی: به دنبال سیاست های همکاری سازمان، در کنفرانس آلماتی قراقستان با نام سازمان همکاری شانگهای: دستاوردها و دیدگاه ها، نماینده روسیه اعلام کرد که در اندیشه ایجاد تشکیلاتی بین المللی با نام باشگاه انرژی است. این ایده بار دیگر در نشست سال 2007 مطرح شد.

همکاری‌های فرهنگی: همکاری های فرهنگی بخشی از مجموعه فعالیت های سازمان است. وزیران فرهنگ کشورهای عضو اولین بار در آپریل 2002 سند همکاری مشترک فرهنگی را طی نشستی در پکن به تصویب رساندند.

برای سرعت بخشیدن به همکاری‌های مشترک فرهنگی، اعضای سازمان در سال ۲۰۰۵ فستیوال و نمایشگاه مشترکی در شهر آستانه در کشور قزاقستان برگزار کردند.

جمع بندی

کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای روی هم رفته بزرگترین تولیدکنندگان و البته مصرف کنندگان انرژی در جهان هستند. مساحت این کشورها روی هم رفته 36.889.607 کیلومتر مربع و در حدود یک چهارم سطح خشکی های روی زمین است.  جمعیت اعضای سازمان نیز چیزی معادل 3 میلیارد و 363 میلیون نفر است که روی هم رفته 43 درصد از جمعیت جهان را شامل می شود.

اساسنامه سازمان همکاری های شانگهای بر شفافیت عملکرد و بی طرفی نظامی تاکید دارد. علی رغم این مهم تردیدی نیست که معاهده شانگهای نقش موازنه ای اساسی در صحنه سیاست بین الملل به خصوص در مقابل ناتو ایفا می کند.

اهمیت پیمان شانگهای تا حدی بالاست و نظر قدرتهای غربی را به خود جلب کرده که حتی ایالات متحده درخواست عضویت به عنوان عضو ناظر در سازمان را ارائه کرده است. درخواستی که در سال 2005 رد شد.

سازمان همکاری شانگهای از آمریکا خواسته‌است که پایگاه‌ها و نیروهای نظامی خود را از خاک تمام کشورهای عضو خارج سازد. پس از این درخواست، دولت قرقیزستان رسماً از آمریکا درخواست کرد که برنامه خروج نیروهای آمریکایی و تعطیلی پایگاه هوایی نظامی کی ۲ را از این کشور را سریعاً تهیه و اعلان کند.

بیشتر بخوانید:

• افزایش قیمت تریاک در پی برآمدن طالبان در افغانستان
• احمد مسعود کیست و آیا پنجشیر توان مقاومت در برابر طالبان را دارد؟
• داعش خراسان چیست و در افغانستان و پاکستان چه می کند؟
• قوانین جدید طالبان ؛ افغانستان با چه پسرفتی مواجه است؟
• صحرا کریمی کارگردان سینمای افغانستان در حال فرار از طالبان ؛ کاربران چه می گویند؟
• علی احمد جلالی کیست؟ طالبان در افغانستان دولت موقت تشکیل می‌دهد

نظر شما در خصوص سازمان همکاری شانگهای چیست ؟ نظرات خود را در بخش کامنت ها با تکراتو در میان بگذارید.