مضرات روغن تراریخته ؛ کدام روغن‌ها تراریخته اند و آیا استفاده از آنها خطرناک است؟

آیا مضرات روغن تراریخته جدی است؟ کدام یک از روغن‌های موجود در بازار تراریخته (GMO) هستند؟ در ادامه با بررسی مضرات روغن تراریخته همراه باشید.

احتمالا اصطلاحاتی مانند روغن تراریخته، فروریخته و تراژن یا روغن GMO این ایام زیاد به گوشتان خورده است. اما فواید و مضرات روغن تراریخته چیست و در نهایت آیا بخوریم یا نخوریم؟ در این نوشتار مفصلا توضیح خواهیم داد که تراریخته چیست ؟

بحث محصولات تراریخته (GMO) یا ترانسژن مدت‌هاست مطرح است و بسیاری روی آن حساسیت دارند. موافقان و مخالفان این پدیده هردو به تحقیقاتی علمی ارجاع می‌دهند و اینطور نیست که یک سمت قضیه دستش خالی از شواهد و مدارک باشد.

شاید بی‌طرف‌ترین واکنش‌ها را در این میان فائو (FAO)،‌ سازمان خواربار و کشاوری ملل متحد، اتخاذ کرده است که نه طرف مخالف را گرفته نه موافق را. فائو می‌پذیرد که محصولات GMO به افزایش تولید، تنوع و کیفیت محصولات غذایی می‌انجامد و هزینه‌های تولید و آسیب به محیط زیست را کاهش می‌دهد. در عین حال اذعان می کند که کشاورزی بوم شناختی و کشاورزی هوشمند اقلیم محور نیز باید مورد توجه ویژه قرار بگیرد؛ موضوعی که البته تغییرات اقلیم و گرمایش جهانی بسیار آن را چالش کشیده است.

تراریخته چیست

خلاصه بگوییم، به زبان سخت (همان علمی) تراریخته یا ترانس ژنیک به فرآیند تزریق یک ژن برون زاد به موجود زنده، اعم از حیوانات و گیاهان گفته میشود.

این محصولات «ارگانیزم‌های تغییر ژنتیکی داده شده» (Genetically Modified Organism) یا به نام اختصاری GMO‌ نامیده می‌شوند. وجود ژن جدید در ژنوم ارگانیزم موجب افزوده شدن خصلت جدیدی به جاندار میشود که پیش از این در آن وجود نداشته است.

این خصال جدید همچنین قابلیت وراثت و تکثیر دارند. در ضمن این فرایند صرفا منجر به اضافه شدن خصلت یا قابلیت جدید نمیشود، بلکه گاها فرایند تغییر ژنی با هدف کاهش یا حذف ژن از موجود انجام میشود که به آن موجود فروریخته میگویند.

اما به زبان ساده واژه تراریخته ریشه در دست‌کاری ژنتیک محصولات مصرفی از جمله مواد غذایی دارد. در واقع تراریخته به محصولاتی اطلاق میشود که ساختار ژنتیکی آن ‌ها از طریق مهندسی ژنتیک (Genetic Engineering) تغییر یافته باشد. در این تغییر یا یک خصوصیت ویژه در محصول ایجاد یا یک خصوصیت از آن حذف می‌شود که این تغییر هرگز در طبیعت نمیتواند رخ دهد.

بنابر برآوردها جمعیت کره زمین تا سال ۲۰۵۰ میلادی از مرز ۱۰ میلیارد نفر عبور می کند و باید انقلابی در تولید محصولات کشاورزی برای سیر کردن این تعداد انسان وجود داشته باشد که ژنتیک، بستر این فرصت است. در ادامه با ما باشید تا مفصلا به این سوال بپردازیم که تراریخته چیست؟

به گواه تاریخ، اولین جاندار تراریخته برای اولین بار در سال 1973 توسط استنلی کوهن و هربرت بویر تولید شد. این فناوری نوپا اما با وجود تمام شگفتی ها و امیدهایی که به قابلیت های خود ایجاد کرده بود، بدبینی هایی را نیز برانگیخت.

در نتیجه و به دنبال اقدام کوهن و بویر، و طی یک نشست تحقیقاتی اقدامات و تصمیماتی در جهت محدودیت و کنترل فناوری جدید اتخاذ شد. در نتیجه همین نشست بود که قرار بر این شد که هرگونه دستکاری ژنتیکی در صورتی میتواند انجام شده و مجاز باشد که در چارچوب قوانین موسسه ملی سلامت آمریکا قرار گیرد.

در حال حاضر بسیاری از محصولات کشاورزی از غلات و مرکبات گرفته تا روغن تراریخته سایر محصولات به این روش تولید میشوند. به لحاظ حجم تولیدات می‌توان گفت عمده محصولات تراریخته را غلات و دانه های روغنی چون سویا، کلزا و ذرت تشکیل میدهد. در نتیجه شائبه مضرات روغن تراریخته که از این طریق تولید می‌شوند نیز بوجود می‌آید.

فارغ از محصولات کشاورزی بسیاری از پروتئین‌های دارویی نیز با روش تراریخته به دست می‌آیند که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به هورمون‌های رشد، انسولین و فاکتور ۸ انعقاد خون و برخی از داروهای مقابله با ویروس ایدز (HVI) اشاره کرد. مهندسی ژنتیک کارایی‌ها بسیاری در عرصه درمان داشته و جان بسیاری از بیماران را نجات داده است؟

چرا محصولات تراریخته پدید آمد؟

چرا بشر به دستکاری ژنتیکی محصولات کشاورزی روی آورد؟ یکی از پاسخ ها این است که جمعیت کره زمین در حال افزایش بوده و مصرف ساکنان کره زمین، به شدت روند صعودی پیدا کرده و زمین، جوابگوی این حجم از تقاضا نیست.

از طرفی، آب و خاک و کود و منابعی که به زمین برای برداشت محصول داده می شود، بر  اساس قاعده هزینه فایده، باید برای صنعت کشاورزی و فعالانش صرف داشته باشد تا قیمت تمام شده، کاهش یابد.

در ایران، ده ها لیتر آب صرف تولید یک کیلوگرم هندوانه می شود که به قیمت ۲ لیتر آب به فروش می رسد. حال اگر بتوان هندوانه هایی خوشمزه تر و با کیفیت تر و با آب و خاک و کود کم تر با اصلاح ژنتیکی تولید کرد، حتما در منابع، صرفه جویی می شود و به اقتصاد هم کمک می‌کند.

سالانه بیش از 40 درصد محصولات کشاورزی دنیا بخاطر آفات و بیماری و تغییرات اقلیمی، از بین می‌رود. این در حالی است که ایران و جهان، با بحران کم آبی در نیمه دوم قرن بیست و یکم روبرو است که یک چالش مهم است. 190 میلیون هکتار از زمین های کشاورزی جهان، بستر تولید محصولات اصلاح ژنتیک یافته مقاوم به آفت است.

از فواید محصولات تراریخته تامین امنیت غذایی است، آنها ماموریت هایی دارند که یکی از آنها مقابله با گرسنگی است. امنیت غذایی یکی از راهبردهای پدافند غیر عامل است. در حال حاضر، تنها ۴ محصول تراریخته شامل: پنبه، ذرت،سویا و کلزا، تبادل جهانی دارد و بقیه محصولات، مراحل آزمایشگاهی را طی می کنند.

اتفاقی که در حال رخ دادن آن است که روند کنونی تولید مواد غذایی برای بیش از هفت میلیارد جمعیت پر مصرف کره زمین، جوابگو نیست و دستکاری ژنتیکی غلات، راهکاری برای تامین امنیت غذایی است.

محصولات اصلاح ژنتیکی شده، بر اساس ژن تولید می شود: باکتری به گیاه و گیاه دور به یک گیاه دیگر. این محصولات، ۳ نسل دارد. نسل اول، مقاوم به آفات، نسل دوم، ارتقا کیفیت و نسل سوم، محصولات تراریخته دارویی.

فواید و مضرات محصولات تراریخته

گرچه پاسخ به سوال از چیستی یعنی تراریخته چیست تا حد زیادی واضح، صریح و بدون ابهام بود، اما اوج اختلاف نظر در این قسمت است. سوال از بد یا خوب از شر یا خیر بودن محصولات تراریخته.

در باب این موضوع اختلاف نظر بسیار است. محققان و دانشمندان در این باره به دو گروه کاملا متخاصم تقسیم میشوند. هردو در دفاع از موضع خود و با تکیه به پژوهش های علمی متقن و دقیق مدعی صحت نظرگاه خود هستند. اما بازی به نفع هیچکدام نیست. تقریبا در موضع مساوی قرار دارند.

یکی از معضلات اساسی که منجر به این اختلاف نظرها شده است، دشواری های پژوهش در این باره است. علم جدید و روش آن را اگر مشاهده مستقیم و آزمایش در نظر بگیریم، تحقیق در مورد فواید یا مضرات و به طور کلی علائم و آثار این محصولات نیاز به بازه زمانی طولانی دارد.

در حالیکه که هنوز عمر چندانی از پیدایش این محصولات و تولید و مصرف عمده آنها نمیگذرد. و نشان دادن علائم جدی اینگونه محصولات نیز نیاز به گذر زمان دارد. عمده آزمایش ها بر روی موجود زنده نیز بر روی موجودات آزمایشگاهی انجام شده است که به هر صورت درصدی از تفاوت و احتمال خطا را شامل میشود.

در نتیجه و با توجه به نکات پیش گفته درباره خیر یا شر بودن اینگونه محصولات و این فناوری بحث زیاد است. در ادامه قصد داریم فهرستی از آنچه به عنوان مزایا و معایت اینگونه محصولات برشمرده میشود به شما ارائه دهیم.

فواید و مضرات روغن تراریخته

اخیرا در آگهی‌های تبلیغاتی تولیدکنندگان روغن‌های مختلف غیرتراریخته بودن آن را مزیتی برای محصول خود و جلب مشتری عنوان می‌کنند. اما آیا واقعا این چنین و مضرات روغن تراریخته واقعا جدی است. مطابق گفته‌های انجمن صنایع روغن نباتی ایران بیش از ۸۵ درصد از روغن‌های سویا در ایران روغن تراریخته هستند. همچنین دبیر این انجمن می‌گوید ۹۰ درصد کشورهای دنیا از محصولات تراریخته استفاده می‌کنند.

مطابق اعلام مقامات در ایران، روغن سویا، آفتابگردان، پالم و کلزا بیشترین روغن‌های نباتی مصرفی در ایران هستند و در این بین روغن سویا تنها روغن تراریخته است که از مرزهای جنوبی وارد می‌شود و روغن‌های پالم، آفتابگردان و کلزا دیگر روغن‌های غیرتراریخته هستند. با این حال محصولات تغییر ژنتیکی یافته در ایران برچسب‌های مربوط برای آگاهی‌بخشی به مردم را دارند.

مضرات روغن تراریخته این روزها ترند شده است و بنابراین مهم است که بدانیم روغن‌های طبیعی غیرتراریخته کدامند و چه ویژگی‌هایی دارند و چگونه باید از مضرات روغن تراریخته (در صورت وجود) در امان بمانیم.

مزایای تولید محصول به روش تراریخته چیست ؟

آنچه به عنوان مزایای تولید به روش تراریخته برمیشمارند عبارتند از:

• محصولات تراریخته در برابر بسیاری از بیماری‌ها، آفت‌ها و حتی حشرات مقاوم‌تر از محصولات ارگانیک هستند.
• با استفاده از این فناوری میتوان سطح تولید، کشت و برداشت محصول را تا چند برابر افزایش داد.
• این فناوری محصولات را در برابر سموم مختلف مقاوم میکند. در نتیجه و در فرایند سمپاشی، علف های هرز راحت‌تر از بین میروند.
• هزینه کشت و تولید محصول به طرز قابل توجهی کاهش می‌یابد چراکه با استفاده از این فناوری میتوان بذر را برای رشد و پرورش در هر محیطی آماده کرد. برای مثال تصور کنید کشت گندم در شوره زار را. در نتیجه این فرایند میتوان با هزینه کمتر، با نهایت استفاده از محیط، مقدار بیشتری از مواد غذایی تهیه کرد و به نوعی با بحران گرسنگی جهانی مبارزه کرد.
• با فرایند مهندسی ژنتیک میتوان مواد مغذی محصولات مانند ویتامین‌ها، پروتئین‌ها، اسیدهای آمینه و غیره را افزایش داد.
• با استفاده از این فناوری حتی میتوان زمان بهره‌وری و میزان دوام محصولات بعد از برداشت را افزایش داد. در نتیجه محصولات دیرتر فاسد میشوند.
• این فناوری به علاوه میتواند برای ساخت انواع واکسن‌ها به کار رود.

معایب تولید محصول به روش تراریخته چیست ؟

مدعای اصلی مخالفان کشت و تولید محصولات تراریخته بر ماهیت اینگونه محصولات و سوال اساسی یعنی محصولات تراریخته چیست استوار است. این مخالفین معتقدند بسیاری از این تغییرات ژنتیکی میتواند سرطان زا باشد. این یکی از مورادی است که در مورد مضرات روغن تراریخته گفته می‌شود.

آن‌ها مدعی هستند استفاده از این محصولات احتمال تغییرات و جهش‌های ژنتیکی را افزایش می‌دهد. همین‌طور بسیاری از این افراد عقیده دارند مصرف این محصولات مقاومت دربرابر آنتی‌بیوتیک‌ها را افزایش می‌دهد. افزایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی موضوع حساسی در دنیای کنونی است و مخالفان GMO آن را یکی از مضرات روغن تراریخته می‌دانند.

علاوه بر این برخی مخالفان عقیده دارند سم اصلی کاربردی برای کشت محصولات تراریخته، یعنی گلای‌فوسیت (با نام تجاری راندآپ)، در خاک کشت‌شده تثبیت می‌شود. به عنوان یکی از مضرات روغن تراریخته این سم بسیاری از باکتری‌های حیاتی را از میان می‌برد. همچنین این سم پرکاربرد میتواند از عوامل اساسی بروز سرطان باشد. سایر مدعیات مخالفان تولید محصول به روش تراریخته به شرح زیر است:

• از دیگر مضرات روغن تراریخته تغییرات ژنتیکی است که می‌تواند به تغییرات پیش‌بینی نشده و عوارض جانبی بینجامد.
• هنوز تحقیقات کاملی درباره تاثیرات مصرف اینگونه محصولات در درازمدت صورت نگرفته است و اساسا هنوز امکان اینگونه تحقیقات میسر نیست.
• بیشتر پژوهش‌ها درباره محصولات تراریخته روی سلول یا حیوان آزمایشگاهی انجام می‌شود و بررسی عوارض مصرف آن در انسان بسیار محدود یا مشکل است. همین موضوع خیلی از موارد مطرح شده درباره مضرات روغن تراریخته را با چالش مواجه می‌کند. در اغلب این مطالعات نمی‌توان مطمئن بود که باید به دنبال چه عوارضی گشت.

پاسخ موافقان کشت محصول به روش تراریخته

موافقان اما بی‌پاسخ نیستند. آنها که زیر بار وجود مضرات روغن تراریخته نمی‌روند. آنها در مورد سم گلای‌فوسیت معتقدند نه تنها این سم خطرناک و سرطان زا نیست، بلکه یکی از کم خطرترین سموم مصرفی در کشت محصولات کشاورزی است، بنابراین به عنوان یکی از مضرات روغن های تراریخته به شمار نمی‌آورندش. آنها با تکیه به تحقیقات و پژوهش‌های باپشتوانه و بین‌المللی از جمله تحقیقات فائو (سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد) بر بی ضرر بودن این سم تاکید دارند.

از دیگر تکیه‌گاه های این موافقان همین حمایت فائو از تولید و مصرف این محصولات است. فائو حتی در سطحی گسترده‌تر بر تولید انحصاری این محصولات اعتراض دارد. از آنجا که این محصولات تنها توسط 26 کشور تولید میشوند.

در ایران سیر محصولات تراریخته چگونه بوده است؟ محصولات تراریخته در ایران کدامند؟

در ایران از حدود دهه 80 تولید و مصرف محصولات تراریخته آغاز شد.  به گواه آمار بین سالهای 1386 تا 1396 سالانه به ارزش 5 میلیارد دلار آمریکا، محصولات تراریخته به ایران وارد میشد.

نخستین محصولی که در ایران به روش تراریخته به دست آمد، برنج طارم بود. این محصول در اواخر دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی تولید شد. اما محمود احمدی‌نژاد به دلیل عدم وجود قوانین معینی برای تضمین ایمنی و سلامت این محصولات جلوی عرضه آن را گرفت.

سپس در دوره اول ریاست جمهوری حسن روحانی علی‌رغم تمایل دولت، سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران با عرضه این محصولات مخالف کرد که در دوره دوم ریاست‌جمهوری و با جانشینی عیسی کلانتری بجای معصومه ابتکار در سمت ریاست این سازمان، این مانع برطرف شد.

مدتی بحثی بر سر استفاده از این محصولات در جریان نبود تا اینکه به تدریج بحث های پر سر و صدایی در این باب صورت گرفت.

بعضی مخالفین با استناد به عدم استفاده از این محصولات در بازارهای اروپایی به مضر بودن اینگونه محصولا تاکید کرده، ورود آنها به ایران را توطئه دشمنان و ماهیت این فناوری، یعنی مهندسی ژنتیک را، کفر، الحاد و دستکاری در آفرینش ایزد باری تعالی قلمداد کردند.

اما فارغ از تمام این بحث‌ها، اینگونه تولیدات در ایران نیز طرفداران خود را دارد و تاکنون مخالفت جدی با تولید تراریخته نشده است. البته که همگام با بحث‌های متناقض در سطح دنیا، بحث درباره این محصولات در ایران نیز ادامه دارد. اما هنوز تصمیمی برای توقف تولید تراریخته گرفته نشده است.

اما اگر شما از آن دسته افرادی هستید که نسبت به مصرف اینگونه تولیدات نگرانی دارید، برای تشخیص این محصولات یک راه ساده دارید. معمولا در بخش مواد اولیه محصولات یا در بخش مربوط به قیمت و تاریخ انقضا، عبارت تراریخته یا تغییر ژنتیک یافته نشانگر تولید این محصولات به سبک تراریخته است.

اگرچه از آنجا که اینجا ایران است، و به گواه شواهد و بیانات مسئولان امر، با وجود اینکه از سال 96 درج این عنوان برای تمامی محصولات الزامی شده است، بسیاری از تولیدکنندگان به روش‌های مختلف از درج آن امتناع میکنند. پس در این مورد نیز چندان اطمینانی وجود ندارد.

به علاوه لازم به ذکر است که بنابر گواه آمار و اسناد، حدود 90 درصد روغن‌های خوراکی موجود در بازار ایران، چه تولید داخل و چه وارداتی به روش تراریخته تولید شده‌اند. همچنین بین پنجاه تا صد هکتار زمین زیر کشت برنج تراریخته قرار دارد و 80 درصد ذرت وارداتی ایران نیز به این روش تولید میشود.

قانون ایمنی زیستی درباره محصولات تراریخته

طبق ماده هفتم این قانون که در تیر ماه سال نود و شش و از طرف مجلس شورای اسلامی به دولت حسن روحانی ابلاغ شده آمده است:

• کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی که قصد واردات، صادرات و یا حمل و نقل داخلی و فرامرزی موجودات زنده تغییر شکل یافته ژنتیکی موضوع این قانون را دارند، بایستی، اصولی را رعایت کنند.
• اطلاعات مورد نیاز و مستندات علمی ارزیابی مخاطرات احتمالی براساس مفاد پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا را به دستگاه های اجرایی مرتبط مندرج در ماده (4) این قانون ارائه و مجوز لازم را دریافت نمایند.
• شرایط لازم از نظر بسته بندی و حمل و نقل و برچسب گذاری را رعایت نمایند. شرایط بسته بندی و برچسب گذاری و حمل و نقل داخلی و فرامرزی، توسط شورای ملی ایمنی زیستی ظرف شش ماه تهیه و پس از تأیید رئیس جمهور ابلاغ می گردد.
• در صورتی که موجود زنده تغییر شکل یافته برای مقاصد پژوهش در محدوده محصور باشد، ماهیت موضوع به روشنی تعریف و نشانی و هویت گیرنده و فرستنده آن دقیقاً مشخص شده باشد.

نظرگاه سازمان جهانی بهداشت درباره محصولات تراریخته چیست ؟

بنا بر اعلام سازمان جهانی بهداشت، تاکنون تمام محصولات تراریخته موجود در بازارهای جهانی، مراحل مختلف ارزیابی ایمنی را از سر گذرانده‌اند. بر همین اساس سازمان جهانی بهداشت معتقد است اینگونه مواد غذای هیچگونه اثر منفی بر سلامتی انسان‌ها نخواهند گذاشت و به همین دلیل نگرانی درباره مصرف آنها وجود نخواهد داشت.

بنابر گزارش مشروح این سازمان، در توسعه مواد غذایی تراریخته سه فاکتور بررسی میشود:

1. مسئله حساسیت‌زایی: بنابر گزارش این سازمان؛ هیچگونه آلرژی مرتبط با اینگونه محصولات تاکنون شناخته نشده است.
2. قابلیت انتقال ژن های تراریخته به دستگاه گوارشی و ایجاد تغییر در ساختار ژنتیکی انسان: خوردن غذاهای تراریخته تاثیری بر روی ژن های مصرف کننده ندارد. تمام غذاهایی که ما می‌خوریم حاوی ژن ها هستند. با اینحال بیشتر آنها در هنگام پخت یا فرآوری از بین می‌روند و تمام آنها در دستگاه گوارشی متلاشی و تبدیل ذرات سازنده خود می‌شوند. رخ دادن جهش ژنتیکی در سلول، چه مفید، مضر یا خنثی، شرایط خاصی می طلبد. مولکول های DNA موجود در مواد غذایی، توانایی ایجاد جهش بر روی کتابخانه ژنتیکی یاخته های انسان را پیش از تجزیه در دستگاه گوارش پیدا نمی‌کنند.
3. ترکیب و تکثیر با گونه های غیر تراریخته طبیعی: چندین کشور استراتژی‌هایی برای جلوگیری از مجاورت رشد گیاهان تراریخته با گونه های طبیعی را اجرا کرده اند. سازمان بهداشت جهانی با همکاری فائو و چند سازمان دیگر در تلاش برای توسعه دستورالعمل‌ها و ارزیابی ایمنی محصولات تراریخته هستند.

برپایه گزارش فائو درک و شناخت تاثیرات عناصر زیستی جدید بر محیط، از جمله محصولات تراریخته، به سال ها و دهه ها زمان نیاز دارند. بحث روی تاثیرات زیست محیطی محصولات تراریخته در حال افزایش است.

گونه های تراریخته بهره وری و میزان محصول را افزایش می‌دهند، مغذی ترند، و می توانند در برابر کمبود مواد خاک، زمین های قابل استفاده و کمبود آب که از چالش های آینده است، بهتر پاسخگو باشند.

مطالعات در مورد تاثیر این گونه ها و برهم‌کنش آنها با گونه های گیاهی وحشی در طبیعت متمرکز است. رقابت این گونه‌های گیاهی مقاوم‌تر  با گونه های طبیعی و بومی یک منطقه می تواند به محو شدن گونه های وحشی و بومی یک منطقه منجر شود.  و احتمالا در نهایت منجر به برهم خوردن توازن در چرخه های طبیعی یک منطقه شود که برای جلوگیری از آن باید بر چگونگی کشت و ورود گونه تراریخته به یک منطقه خاص نظارت شود.

بیشتر بخوانید:

• بهترین روش های ترک اعتیاد ؛ ترک اعتیاد در منزل چگونه ممکن است؟
• ماندگاری ویروس کرونا روی سطوح تا 17 روز هم می‌تواند برسد
• راه های انتقال و پیشگیری از ویروس کرونا ؛ ویروس کرونا چگونه منتقل می‌شود؟

منبع: centrafoods