با اعلام شاخص آلودگی هوا مشخص می‌شود که سطح خطر آلودگی هوا برای سلامتی انسان چقدر است. اما شاخص کیفیت هوا چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟
شاخص آلودگی هوا معیاری عدد برای نمایش سطح و غلظت آلودگی هوا است که سبب می‌شود از سطح خطر آلودگی هوا برای سلامتی انسان آگاه شویم.
با توجه به اینکه وضعیت آلودگی هوا می‌تواند روزانه یا حتی ساعت به ساعت تغییر کند، کیفیت هوا نیز متغیر است. کیفیت هوا به طور مستقیم بر تنفس انسان و حالات جسمی و روحی او موثر است. پس آگاهی از وضعیت هوا برای همه ما ضروری است.
اطلاعات مربوط به وضعیت آلودگی هوا در شهرهای بزرگ در قالب شاخص کیفیت هوا در اختیار مردم قرار می‌گیرد. اما چگونه باید به اطلاعات شاخص آلودگی هوا دسترسی داشت؟ شاخص کیفیت هوا چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟ رنگ‌های شاخص آلودگی هوا به چه معناست؟ برای پاسخ این سوالات و سوالات مشابه دیگر با ما باشید.
ادامه مطلب در ادامه
بیشتر بخوانید:
شاخص کیفیت هوا چیست و چه تفاوتی با شاخص آلودگی هوا دارد؟
شاخص آلودگی هوا یا Pollutant Standards Index معیاری برای سنجش آلودگی هوا است. اما شاخص AQI چیست ؟ شاخص کیفیت هوا یا Air quality index که در عرف عام به آن شاخص هوا نیز می‌گویند، عددی برای توصیف شاخص آلودگی هوا است.
به طور کلی شاخص هوا به شما نشان می‌دهد که وضعیت هوا در اطراف شما تا چه حدی تمیز یا آلوده است و این سطح از آلودگی می‌تواند چه اثراتی بر سلامتی داشته باشد. در مجموع این شاخص بر اثراتی روی سلامتی تمرکز دارد که می‌تواند چندساعت یا چند روز بعد از تنفس در هوای آلوده و ناسالم پدید آید.
معنی AQI در هواشناسی در واقع این است که شاخص آلودگی هوا میزان پنج آلاینده اصلی یعنی ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن، ازن سطح زمین، مونوکسید کربن و دی‌اکسید گوگرد را در هوا محاسبه می‌کند. به همین جهت شاخص کیفیت هوا معیاری کلیدی برای اطلاع از کیفیت هوا و تعیین سطح آلودگی است.
با توجه به معنی AQI در هواشناسی باید گفت که هرچه عدد شاخص کیفیت هوا افزایش یابد، احتمالا افراد بیشتری با پیامدهای جسمی ناشی از مواجهه با آلودگی هوا درگیر می‌شوند. مقادیر شاخص آلودگی هوا را معمولا به صورت طیف‌هایی رنگی گروه‌بندی می‌کنند. هر طیف با یک کد رنگی، نام توصیف‌کننده وضعیت هوا و توصیه‌هایی برای بهداشت عمومی از سایرین جدا می‌شود.
البته در پاسخ به سوال شاخص AQI چیست ؟ باید حتما به این نکته اشاره کنیم که شاخص کیفیت هوا در کشورهای مختلف می‌تواند بر اساس استانداردهای ملی متفاوتی که دارند، تفاوت داشته باشد. در ایران نیز چهل سال است که برنامه‌های سنجش آلاینده هوا در تهران و دیگر شهرهای بزرگ اجرا می‌شود.
فایده تعیین شاخص کیفیت هوا چیست ؟
اگر بگویید فایده تعیین شخص کیفیت هوا یا AQI در هواشناسی چیست ؟ باید اشاره کنیم که این شاخص را سازمان بهداشت جهانی و سازمان حفاظت محیط ریست در آمریکا برای اطلاع‌رسانی عمومی به مردم از وضعیت آلودگی هوا تعریف کرده‌اند.
با ارزیابی کیفیت هوا با شاخص مربوطه کیفیت هوای یک محله یا منطقه خاص مشخص می‌شود و معمولا به صورت رنگی همراه با عدد به نمایش درمی‌آید. با توجه به اثرات مخربی که آلودگی هوا در سطوح مختلف می‌تواند بر سلامتی انسان داشته باشد، افراد با آگاهی از شاخص کیفیت هوا می‌توانند نسبت به مقابله بهتر با شرایط یا عدم ترک منزل در شرایط خیلی آلوده تصمیم بگیرند. اما اعداد شاخص AQI یعنی چه ؟ و در پایان رنگ‌های شاخص AQI چیست و چه معنایی دارد؟
طیف‌های شاخص AQI چیست و چه معنایی دارد؟
محدود شاخص کیفیت هوا بین 0 تا 500 متغیر است و بنابر معنی AQI در هواشناسی هرچه این عدد بالاتر باشد حاکی از آلودگی بیشتر و اثر بدتر بر سلامتی افراد است. مثلا عدد 50 در شاخص کیفیت هوا معمولا نشان از هوای پاک و بدون تاثیر منفی بر سلامت افراد است. اما طبیعتا عدد 300 و بالاتر حاکی از وضعیت شدید آلودگی هوا است.
معمولا عدد 100 در شاخص کیفیت هوا نشان از مقدار مجاز آلاینده‌ها بنابر استانداردهای ملی دارد و این عددی است که برای حفاظت از سلامت عمومی تعیین شده است. مقادیر زیر 100 معمولا قابل قبول قلمداد می‌شوند، اما با عبور شاخص از 100، کیفیت هوا ابتدا برای گروه‌های حساس و سپس به تدریج برای دیگران ناسالم می‌شود.
اما طیف‌های مختلف شاخص AQI چیست ؟ در پاسخ باید گفت معمولا محدود 0 تا 500 شاخص کیفیت هوا به شش گروه تقسیم می‌شود که هر یک با یک کد رنگی مشخص می‌شود. این طیف‌ها به قرار زیر است:
خوب (Good)
در این وضعیت میزان شاخص کیفیت هوا بین دو عدد 0 تا 50 است. در چنین شرایطی کیفیت هوا مطلوب و فاقد ریسک سلامتی یا با ریسک سلامتی ناچیز محسوب می‌شود. این وضعیت با رنگ سبز به نمایش درمی‌آید.
متوسط (Moderate)
رقم وضعیت متوسط در شاخص کیفیت هوا چیست ؟ رقم وضعیت متوسط در شاخص کیفیت هوا با اعداد 51 تا 100 به نمایش درمی‌آید. در این شرایط کیفیت هوا قابل قبول است اما ممکن است آلودگی برای شمار کمی از افراد گروه‌های حساس آزاردهنده باشد. در این شرایط افرادی که به ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن و ازن حساسیت دارند ممکن است علائمی بروز دهند که نشان از مشکلات تنفسی دارد. این وضعیت را با رنگ زرد نشان می‌دهند، اما این وضعیت در ایران معمولا شامل طیف سالم می‌شود.
در شرایطی که آلودگی هوا در شرایط متوسط قرار دارد، افرادی که در شمار گروه‌های حساس قرار دارند باید در حد امکان از حجم فعالیت‌های طولانی یا سنگین بکاهند. فعالیت طولانی به هر نوع فعالیت خارج از منزل اطلاق می‌شود که به طور متناوب در مدت چند ساعت انجام می‌شود و باعث می‌شود نفس کشیدن تا حدی دشوارتر از حالت طبیعی باشد. فعالیت سنگین هم به هر نوع فعالیت شدید خارج از منزل گفته می‌شود که سبب می‌شود نفس کشیدن به دشواری انجام شود.
بیشتر بخوانید:
برای آلودگی هوا چه کنیم ؟ خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها برای مقابله با آلودگی هوا
ناسالم برای گروه‌های حساس (Unhealthy for sensitive groups)
در این وضعیت میزان شاخص کیفیت هوا با اعدادی از 101 تا 150 به نمایش درمی‌آید. اما اگر می‌پرسید رنگ این وضعیت در شاخص AQI چیست ؟ باید گفت نارنجی نماد این وضعیت در شاخص کیفیت هوا است.
وضعیت هوایی ناسالم برای گروه‌های حساس معمولا برای افرادی که شامل گروه‌های حساس نباشند مشکلی ایجاد نمی‌کند اما بیماران قلبی و عروقی، بیماران تنفسی، افراد دارای نارسایی کبد و کلیه، خردسالان، افراد مسن، مادران باردار و بیمارانی که داروهیا سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مصرف می‌کنند به عنوان گروه‌های حساس در خطر هستند و باید در حد امکان از تردد در سطح شهر خودداری کنند.
ناسالم (Unhealthy)
اما وضعیت ناسالم در AQI یعنی چه ؟ در شرایطی که عدد شاخص کیفیت هوا بین 151 تا 200 باشد، وضعیت هوا ناسالم توصیف شده و با رنگ قرمز نشان داده می‌شود. این شرایط می‌تواند سلامتی هرکسی را به خطر بیندازد و برای گروه‌های حساس نیز به مراتب خطرناکتر از دیگر حالات است. در چنین شرایطی عموم افراد جامعه باید بکوشند تا حد امکان کمتر از منزل خارج شوند.
بسیار ناسالم (Very unhealthy)
وضعیت بسیار ناسالم در AQI یعنی چه ؟ در پاسخ باید گفت وضعیت AQI به شرایطی اشاره دارد که عدد شاخص کیفیت هوا بین 201 تا 300 باشد و یک وضعیت بسیار خطرناک برای سلامتی هر فردی محسوب می‌شود. در چنین شرایطی افراد تمام گروه‌های حساس و غیرحساس در مواجهه طولانی با آلودگی ممکن است اثرات بدی بر سلامتی خود تجربه کنند. اما رنگ این وضعیت در شاخص کیفیت هوا چیست ؟ در پاسخ باید گفت این وضعیت با رنگ بنفش نمایش داده می‌شود.
خطرناک(Hazardous)
اما وضعیت خطرناک در AQI یعنی چه ؟ این وضعیت به شرایطی اطلاق می‌شود که شاخص کیفیت هوا عددی بالاتر از 300 باشد و با رنگ خرمایی نمایش داده می‌شود.
این شرایط به کیفیت اضطراری و وضعیت بحرانی آلودگی هوا اشاره دارد. در چنین شرایطی همه افراد جامعه حتی در مواجهه کوتاه مدت با آلودگی هوا، علائمی نشان می‌دهند و باید عبور و مرور در سطح شهر به کمترین میزان ممکن برسد. در جدول زیر نیز می‌توانید خلاصه‌ای از جزئیات طیف‌بندی شاخص کیفیت هوا را مرور کنید:
روش محاسبه شاخص آلودگی هوا چیست ؟
اما روش محاسبه AQI در هواشناسی چیست ؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که برای محاسبه شاخص کیفیت هوا یا همان AQI باید غلظت یک ماده آلاینده در طول یک دوره میانگین مشخص، اندازه‌گیری شود. این اندازه‌گیری با ایستگاه‌های پایش هوا یا مدل‌های موجود انجام می‌شود. غلظت یک ماده آلاینده خاص و مدت وجود آن بیانگر میزان آن آلاینده در هوا است.
با پژوهش‌های همه‌گیرشناختی، میزان هر آلاینده در هوا را محاسبه می‌کنند. از آنجایی که آلاینده‌ها قدرت یکسانی ندارند، ضریبی که برای تعیین غلظت آلاینده و تعیین شاخص کیفیت هوا استفاده می‌شود بسته به نوع آلاینده متفاوت است.
امروزه در بسیاری از کشورها، با سنجش و پایش ذرات معلق، ازن موجود در هوا، دی‌اکسید گوگرد، مونوکسید کربن و دی‌اکسید نیتروژن، شاخص هوا را محاسبه می‌کنند.
عوارض بهداشتی حاصل از آلاینده‌های مختلف چیست؟
همانطور که در طول بحث خود درباره اینکه شاخص کیفیت هوا چیست و چگونه محاسبه می‌شود گفتیم، در درجات شدیدتر شاخص کیفیت هوا، تاثیر آلاینده‌ها نیز به مراتب بیشتر است و با توجه به مدت زمان قرارگیری در معرض هوای آلوده، سن و البته بیماری‌های زمینه‌ای، علائم افراد می‌تواند متفاوت باشد.
با این وجود رایج‌ترین علائمی که در نخستین مراحل قرارگیری در معرض آلاینده‌ها ظاهر می‌شود عبارتند از سرفه، خارش چشم، سوزش گلو و یا احساس سفتی در قفسه سینه. افرادی از جمله کودکان، سالمندان، کارگردانی که در فضای باز کار می‌کنند و افراد مبتلا به آسم و دیگر مشکلات زمینه‌ای بیشتر از دیگران در معرض خطر قرار دارند.
اما مضرات قرارگیری طولانی مدت در معرض شرایطی با درجات بالای شاخص کیفیت هوا چیست ؟ باید دقت داشته باشید که قرارگیری طولانی مدت در معرض آلودگی هوا و آلاینده‌ها، می‌تواند به مشکلات تنفسی شدیدی مانند بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان و آسیب‌بافتی منجر شود. برای افراد مبتلا به آسم و آلرژی نیز تاثیر و شدت این مشکلات تنفسی به مراتب بیشتر خواهد بود.
قرار گیری در معرض طولانی مدت، مشکلات سلامتی جدی را در پی دارد. برای مثال ذرات کوچک از طریق ریه وارد جریان خون می‌شوند و بر اندام‌های اصلی تاثیر می‌گذارند. آنها بیماری‌هایی از جمله بیماری‌های قلبی، عروقی، سرطان و آسیب بافتی را در پی دارند. برای افراد مبتلا به آسم و آلرژی این آلودگی باعث مشکلات تنفسی شدیدتر می‌شود. اما آلاینده‌های موثر در سنجش AQI در هواشناسی چیست و چه تاثیری دارند؟
بیشتر بخوانید:
ذرات معلق
هر نوع ماده‌ای اعم از جامد یا مایع که از یک مولکول بزرگتر و از 500 میکرون کوچکتر باشد را ذره می‌گویند. ذرات معلق در هوا هم اصطلاحی است که برای توصیف ذرات جامد و مایع پراکنده در هوا به کار می‌رود. هم از منظر جنس و هم اندازه، ذرات آلاینده موجود در هوای آلوده بسیار متنوع هستند، اما با توجه به اندازه، ذرات معلق در هوای آلوده را به سه دسته درشت، ریز و بسیار ریز تقسیم می‌کنند.
ذرات ریز می‌توانند به بیماری‌های قلبی و ریوی شدیدی منجر شوند یا بیماری‌های موجود را تشدید کنند. ذرات معلق بسیار ریز نیز به قسمت‌های زیرین سیستم تنفسی و داخل آلوئول‌های ریه وارد می‌شوند و در بلندمدت به بیماری‌های قلبی و ریوی شدیدی منجر می‌شوند.
دی اکسید گوگرد
دی‌اکسید گوگرد یکی دیگر از مواد آلاینده موجود در آلودگی هوا است که اثرات مخربی بر سلامتی دارد. دی‌اکسید گوگرد گاز بی رنگ و غیرقابل انفجاری است که بویی خفه‌کننده دارد و تقریبا دو برابر هوای معمولی وزن دارد. این ماده یکی از مهمترین آلاینده‌های هوا و عامل شکل‌گیری باران‌های اسیدی نیز محسوب می‌شود.
ازن
ازن در شاخص کیفیت هوا چیست ؟ پاسخ اینکه ازن گازی حاصل از ترکیب سه اتم اکسیژن است و یک اکسیدکننده قوی محسوب می‌شود. ازن در زمین را با نام ازن بد نیز می‌شناسند و یکی از آلاینده‌های ثانویه محسوب می‌شود که به طور مستقیم در هوا منتشر نمی‌شود. این گاز در واقع در نتیجه واکنش شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی ایجاد می‌شود و در صورتی استنشاق توسط انسان موجب بروز درد در قفسه سینه، حملات آسم و سرفه‌های شدید می‌شود.
مونوکسید کربن
مونوکسید کربن یکی دیگر از گازهای مهم در بین آلاینده‌های هو و یک گاز بی‌بو و رنگ است که در نتیجه احتراق ناقص ذغال و سوخت‌های فسیلی ایجاد می‌شود. این گاز یک ماده قابل استنشاق توسط انسان و بسیار سمی است که می‌تواند بافت‌های مختلف بدن را از اکسیژن محروم کند.
در شرایط آلودگی شدید هوایی و غلظت بالای مونوکسید کربن، ممکن است این گاز در بدن انسان باعث تغییرات فیزیولوژیک و پاتولوژیک شدیدی شود که به مرگ منجر می‌شود. گاز مونوکسید کربن همچنین باعث ایجاد بیماری‌های قلبی و عروقی، ناهنجاری‌های رفتاری عصبی و حتی در وضعیت بسیار شدید سقط جنین می‌شود.
دی اکسید نیتروژن
دی‌اکسید نیتروژن یکی از آلاینده‌های سمی موجود در آلودگی هوا است که از احتراق سوخت‌های فسیلی و مستقیما از اگزوزو اتومبیل‌ها، کامیون‌ها و دیگر وسایل نقلیه خصوصا وسایل نقلیه قدیمی منتشر می‌شود. این آلاینده را به خاطر منشا آن به عنوان یک شاخص مخصوص برای سنجش آلودگی هوای ناشی از وسایل نقلیه نیز درنظرگرفته‌اند.
این گاز خورنده، اکسیدان قوی بوده و از نظر فیزیولوژیکی محرک دستگاه تنفسی تحتانی است. میزان سمی بودن این گاز چندین برابر بیشتر از مونوکسید نیتروژن است و تحقیقات پژوهشگران نشان داده که مواجهه با این گاز و استنشاق آن می‌تواند به بروز علائم برونشیت در کودکان مبتلا به آسم و کاهش عملکرد ریه منجر شود.
وب‌سایت‌های اعلام شاخص کیفیت هوا چیست ؟
در حال حاضر سایت‌های بسیاری برای اعلام شاخص کیفیت هوا وجود دارند که عمدتا به مراکز پایش و کنترل کیفیت هوای شهرها وابسته هستند. برخی از این موارد را در این مطلب معرفی می‌کنیم تا با استفاده از آنها بتوانید از کیفیت هوا در شهرهای مختلف کشور مطلع شوید.
فراموش نکنید که در هر منطقه یک یا چندین ایستگاه پایش هوا وجود دارد و این وب‌سایت‌ها مجموع داده‌های جمع‌آوری شده توسط ایستگاه‌های هر منطقه را نشان می‌دهند. شاید برای بررسی وضعیت هوا در نزدیکی محل زندگی یا کار خود، به سراغ نزدیکترین ایستگاه‌ها بروید. اما بهترین سایت‌ها برای رصد شاخص کیفیت هوا چیست ؟
سامانه پایش کیفی هوای کشور: یکی از بهترین وب سایت‌ها برای رصد شاخص کیفیت هوا در ایران این وب‌سایت است که با مراجعه به آن و کلیک روی شهر یا ایستگاه مدنظر خود می‌توانید وضعیت آلودگی هوا را مشاهده و بررسی کنید.
سایت پروژه شاخص جهانی کیفیت هوا: این یک وب سایت بین‌المللی برای رصد وضعیت شاخص کیفیت هوا در سراسر دنیا از جمله شهرهای مختلف ایران است.
سایت شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران: این سایت به آدرس airnow Tehran.ir طور خاص به اعلام شاخص آلودگی هوای تهران اختصاص دارد و با مراجعه به آن می‌توانید نقشه شاخص کیفیت هوای روز و روزهای دیگر را مشاهده کنید. این سایت همچنین اطلاعات دیگری از جمله بیشینه و کمینه دمای هوا، سرعت و جهت وزش باد و میزان بارش را به مخاطبان ارائه می‌دهد.
سایت مرکز پیش و کنترل کیفیت هوای شهر اصفهان: این سایت به طور خاص به اطلاعات آلودگی هوا و اعلام شاخص کیفیت هوا در شهر اصفهان مربوط است و برخی اطلاعات آب‌وهوایی دیگر را نیز در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهد.
بیشتر بخوانید:
برای مقابله با آلودگی شدید هوا چه کنیم؟
در شرایطی که شاخص کیفیت هوا درجات بالایی را نشان می‌دهد چطور از خود محافظت کنیم؟ باید دقت کنید که یکی از بهترین راه‌ها این است که تا حد امکان از خانه بیرون نروید. باید بدانید که در شرایطی که شاخص کیفیت هوا اعداد بالایی را نشان می‌دهد، حتی داخل خانه نیز کاملا از آلودگی مصون نیستید و حتما باید تمام درب‌ها و پنجره‌ها را ببندید.
همچنین با استفاده از دستگاه تصفیه هوا نیز می‌توانید آلودگی محیط منزل را کاهش دهید. در صورتی که ناگزیر شدید از خانه بیرون بروید، حتما باید از ماسک N95 یا دیگر ماسک‌های فیلتردار قدرتمند استفاده کنید چراکه می‌تواند ذرات معلق آلاینده را فیلتر کند. همچنین توصیه می‌شود بعد از هربار بازگشت به خانه در هوای آلوده، لباس‌های خود را در فضای باز تعویض کنید تا ذرات آلاینده را به داخل خانه نبرید. اما وظایف مسئولین برای کنترل شاخص کیفیت هوا چیست ؟
وظیفه مسئولین برای کنترل شاخص کیفیت AQI چیست ؟
از مهمترین وظایفی که مدیران شهری باید در شرایط آلوده آب‌وهوایی انجام دهند، اعلام صریح شدت بحران به کوتاه‌ترین و دقیق‌ترین شکل ممکن به مردم است. این کار را می‌توان با بهره‌گیری از رسانه‌های جمعی چون روزنامه‌ها، رادیو و تلویزیون انجام داد. در این اطلاعیه‌ها بایستی چند نکته مهم حتما مورد اشاره قرار گیرد. این موارد عبارتند از عدد دقیق شاخص کیفیت هوا، آلاینده مسئول در وضعیت آلودگی، اشاره به گروه‌های حساس به وضعیت آلودگی و ارائه توصیه‌های لازم برای مردم و گروه‌های حساس.
سوالات متداول
برای تعطیلی مدارس، شاخص آلودگی هوا باید چه عددی باشد؟
معمولا در شرایطی که شاخص کیفیت هوا حاکی از وضعیت هوای ناسالم برای تمام گروه‌ها باشد و عدد شاخص از 150 بالاتر برود، مدارس باید تعطیل شوند.
سایت‌های رصد شاخص کیفیت هوا کدامند؟
در طول این مطلب چند سایت برای رصد شاخص آلودگی هوا در ایران، جهان و شهرهای تهران و اصفهان معرفی کردیم. برای رصد آلودگی هوا در تهران از سایت airnow Tehran استفاده کنید.
بیشتر بخوانید:
در این مقاله توضیح دادیم که شاخص کیفیت هوا چیست. نظر شما درباره آلودگی شدید هوای این روزهای تهران و کلان‌شهرهای دیگر چیست؟ چه کسی مسئول این وضعیت است و برای مقابله با مضرات آلودگی هوا چه باید کرد؟ نظرات خود را در بخش کامنت‌ها با تکراتو در میان بگذارید.
