از جشن چهارشنبه سوری و تاریخچه آن چه میدانید؟ در این گفتار از تکراتو علاوه بر بحث از ریشه های تاریخی چهارشنبه سوری، به تاریخ چهارشنبه سوری 99 نیز میپردازیم.
مدتی است که در تکراتو بر جشن های باستانی ایرانی تمرکز ویژه ای داریم و بنا به توان و آشنایی خود سعی میکنیم اطلاعات مناسب در این باره را با شما به اشتراک بگذاریم.
فارغ از بحث نوروز و نزدیک شدن به ایام آن که تقریبا هر ایرانی مختصر آشنایی و قدمت آن دارد، دو مورد از بسیار جشن های باستانی ایرانی که تا روزگار معاصر دوام آورده اند و همچنان با قوت پیگیری میشوند عبارتند از جشن یلدا و چهارشنبه سوری.
البته در نقطه مقابل نوروز، کمتر افراد نسبت به پیشنیه، معنا و فلسفه جشن های یلدا و چهارشنبه سوری آشنایی دارد. نکته قابل توجه درباره هر سه جشن پیوند آن با مذاهب و ایین های ایران پیشااسلامی است که در مورد یلدا به طور مفصل در تاریخچه شب یلدا به آن پرداختیم.
اما موضوع این گفتار تکراتو را همانطور که از نامش مشخص است روز چهارشنبه سوری 99 تشکیل میدهد. اما بنابر قاعده این گفتارهای مناسبتی در تکراتو، میکوشیم تا حد ممکن و به طور مختصر به تاریخچه و ریشه های اساطیری جشن چهارشنبه سوری نیز اشاره کنیم.
چهارشنبه سوری 99 چه روزی است؟
چهارشنبه سوری در نوع خود با تمام جشن های ایران باستان متفاوت است اما با همه آنها در نمادها و مفاهیم اشتراک دارد! آتش، نور، گرما، رنگ قرمز و البته پایان زمستان! اما روز چهارشنبه سوری 99 چه زمانی است؟
ما پیش از این سعی کردیم در همه نمادهای نوروز 1400 هم درباره تاریخچه نوروز و هم درباره معنای نمادهای مختلف آن صحبت کنیم. حالا نوبتی هم که باشد، نوبت چهارشنبه سوری است! پس در چهارشنبه سوری 99 و تاریخچه این جشن با ما باشید.
اگر در ایران باستان یلدا را به عنوان آغاز بر فصل سرد و سخت زمستان و آغاز بی محصولی و زندگی سخت جشن میگیرفتند، جشن چهارشنبه سوری در حقیقت جشنی برای استقبال از نوروز، گرما، نور و زنده شدن طبیعت و بازگشت زندگی پرحاصل است.
اولین و البته اساسی ترین تفاوت این جشن با سایر جشن های باستانی ایرانی، برگزاری آن در خارج از یک محوطه بسته اعم از خانه شخصی یا عبادتگاه است، مشخصه اصلی و قدیمی این جشن که البته تا به امروز هم باقی مانده، روشن کردن آتش و پریدن از روی آن است.
البته که این روزها چهارشنبه سوری بیشتر به یک جنگ خیابانی بدل شده و انواع مهمات جنگی از نارنجک های دستی، کوکتل ملوتوف و البته شاید آر پی جی در آن به کار گرفته شود!
البته که کمی اغراق کردم اما حقیقتا بسیاری از ابزارهایی که در این روز استفاده میشود بیشتر با هدف ایجاد سر و صدا و آتش فراوان است و بیش از آنکه مناسبتی با جشن و سرور داشته باشد، به آسیب و ناراحتی منجر میشود.
اما وارد این بحث های حاشیه ای نشویم، قرار است به تعیین روز چهارشنبه سوری 99 بپردازیم و کمی هم درباره تاریخچه این جشن باستانی صحبت کنیم. پس با ما همراه باشید.
بیشتر بخوانید:
حداقل حقوق در سال 1400 چقدر خواهد بود؟
چهارشنبه سوری 99 چه روزی است؟
ما پیش از این در حیوان نماد سال 99 و البته طالع بینی سال 1400 به اهمیت نمادها اشاره کرده بودیم. حالا میخواهیم با تکیه بر همان فهم از نمادها اما با ریشه ای تاریخی تر از چهارشنبه سوری بحث کنیم!
البته پیش از آن بد نیست به وعده اصلی خود عمل کنیم و به شما بگوییم روز دقیق چهارشنبه سوری 99 ، 26 اسفند سال 99 به عنوان آخرین چهارشنبه سال جاری است.
اما با من باشید تا اطلاعات کامل تری علاوه بر تاریخ چهارشنبه سوری 99 دریافت کنید.
از آنجایی که معنای واژه چهارشنبه مشخص است، پس به ابهام بخش دوم میپردازیم. برخی از پژوهشگران، واژه‌ی «سور» در ترکیب «چهارشنبه‌سوری» را به‌معنای «جشن» می‌دانند، در حالی که برخی دیگر از پژوهشگران واژه‌ی «سور» را شکل دیگری از واژه‌ی «سُرخ» می‌دانند و آن را برگرفته از سرخی آتش و به عنوان نمادی از سرخی چهره و سلامتی فرد به حساب می‌آورند.
برخی شواهد و قراین موجود، مانند رواج تلفظ چارشمبه سُرخی در شهر اصفهان و استفاده از واژه‌ی سور به‌جای سرخ در بسیاری از گویش‌های رایج در فلات ایران، صحت دیدگاه دوم را تقویت می‌نماید؛ شایان ذکر است دو واژه‌ی سور و سُهر، که از نظر تلفظ شباهت زیادی به واژه‌ی سرخ دارند، در گویش‌های پشتو، لری، بختیاری و کردی به معنای سرخ به کار می‌روند، مانند گل سوری به‌معنای گل سرخ یا سُهروَرد به معنای سنگ سرخ.
در نتیجه به نظر میرسد که دیدگاهی که سور را به معنای سرخی در نظر میگیرد بیشتر مقبول باشد! اگرچه که در بعضی مناطق و گویش ها، واژه سور معنای جشن یا شادی نیز میدهد که خب میتواند در ارتباط با چهارشنبه معنی خوبی به دست دهد.
باری، استفاده از عنصر آتش و البته اهمیت رنگ سرخ در آیین های پیشااسلامی ایران باستان هم میتواند دلیلی دیگر بر صدق مدعای دوم قلمداد شود.
قدیمی ترین اشاره ای که به این جشن باستانی در آثار مکتوب وجود دارد مربوط به تاریخ بخارا از جمله مهمترین آثار مکتوب قرن چهارم هجری است که در آن اگرچه نام کامل چهارشنبه سوری نیامده ولی از اشارات نرشخی (نویسنده کتاب) مشخص است که بحث بر سر آن چیزی است که ما به نام چهارشنبه سوری میشناسیم:
و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شبِ سوری چنان‌که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای درگرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت.
همین نامشخص بودن ریشه ارتباط چهارشنبه با جشن مذکور سبب شده تا محققان به ایده پردازی ها گوناگونی دست بزنند. طیف این ایده ها آنقدر گسترده و متنوع است که نمیتوانیم به هیچ کدام به طور کامل و مشخص بپردازیم یا به اثبات یک مدعا مشخص بپردازیم.
از مرتبط دانستن تعیین روز چهارشنبه برای این جشن در قرون اولیه اسلامی تا پیوند دادن آن به قیام مختار ثقفی و حتی ابومسلم خراسانی و همچنین قائل شدن به ارتباط بین این جشن و داستان عبور سیاوش از آتش، علل مختلفی در کتب گوناگون برای این موضوع ذکر شده که تقریبا هیچکدام اعتبار موثقی ندارد!
اما آنچه استاد ابراهیم پورداوود محقق و پژوهشگر برجسته آیین زرتشتیت در گفتاری با همین موضوع آورده است:
چهارشنبه‌سوری ریشه در گاهنبارِ هَمَسْپَتْمَدَم زرتشتیان و نیز جشن نزول فروهرها دارد که شش روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می‌شد.
بیشتر بخوانید
سریال های نوروز 1400 ؛ کدام سریال ها در نوروز 1400 به روی آنتن می‌رود؟
چهارشنبه سوری در قامت یک آیین بهداشتی!
به‌گفته ابوریحان بیرونی، هرمزد یکم، شاهنشاه ساسانی، دستور داده‌بود در نوروز، مکان‌های مهم را با آتش پاکیزه کنند زیرا معتقد بود که عناصر ناسالم در هوا وجود دارند.
همچنین بنابر بررسی گروه تاریخ اجتماعی دانشنامه جهان اسلام امکان بررسی ریشه های غیرآیینی چهارشنبه سوری نیز میسر است. برای مثال بنابر آنچه در بررسی از مدخل چهارشنبه سوری در دانشنامه جهان اسلام توجه شدیم، برافروختن آتش که کاربردهای بهداشتی و خاصیت گندزدایی داشته، احتمالاً جزوی از برنامه‌های نظافت عمومی پیش از آغاز سال جدید بوده، به‌ویژه اینکه دور انداختن و شکستن کوزه‌های قدیمی و مصرف شده در طول سال نیز از رسوم رایج در چهارشنبه‌سوری بوده‌است.
همچنین بازهم بر اساس این تحقیق و با وجود مشابهت‌های آداب و رسوم رایج در چهارشنبه‌سوری و جشنی به نام آخری چهارشنبهکه در آخرین چهارشنبهٔ ماه صفر از تقویم قمری به‌ویژه در هند و پاکستان برگزار میشود، بعید است‌که این جشن چنان‌که پنداشته شده‌است، دگردیسیِ چهارشنبه‌سوری در نتیجهٔ فشار و سخت‌گیری علمای متشرع بوده باشد، زیرا دست‌کم می‌دانیم که در روزگار اقتدار کامل علما و فقهای شیعه در عصر صفوی نیز این جشن به‌طور آشکار و عمومی برگزار می‌شده‌است و از این‌رو به نظر نمی‌رسد که این رسم هیچ‌گاه عملاً ممنوع گردیده باشد.
بیشتر بخوانید:
رنگ سال 1400 چیست؟ رنگ سال چگونه تعیین می شود و به چه معناست؟
آغاز مراسم چهارشنبه سوری ؛ آیین های اصلی
یک یا دو روز پیش از آخرین چهارشنبه سال، مردم برای گردآوری هیزم، بوته، خارشتر، برگ خرما، علف هرز یا ساقهٔ برنج (در گیلان) به بیرون می‌روند.
در بعدازظهر، پیش از شروع چهارشنبه‌سوری، هیزم‌ها در حیاط خانه، یا خیابان یا میدان روستا یا شهر چیده میشوند. این هیزم‌ها در دسته‌هایی یک، سه، پنج یا هفت عددی (همیشه در عددی فرد) به فاصلهٔ چند متری از هم چیده میشوند.
در غروب آفتاب یا اندکی پس از آن، هیزم‌ها آتش زده میشوند و مردان، زنان، و کودکان در حالی که «سرخی تو از من، زردی من از تو» می‌خوانند، از روی آن می‌پرند.
اعتقاد بر این است که چنین کاری، آنها را در طول سال بعد از بیماری و بدبختی مصون خواهد داشت. در برخی مکان‌ها (همچون نائین، انارک، خور، و ارومیه) آتش‌ها بر روی پشت بام افروخته میشوند و یک کوزهٔ آب بروی آن ریخته میشود و خاکستر آن به درون خیابان انداخته میشود؛ در برخی دیگر از مکان‌ها، مراسم بر روی تپه انجام میشود.
هیچ‌کس نباید بر روی آتش بدمد؛ پس از آنکه همهٔ اهالی خانه از روی آتش پریدند، می‌بایست آتش را به حال خود رها کرد تا خاموش شود یا به‌وسیلهٔ آب (مثلاً در خور) آن را خاموش کرد.
اگر مراسم در حیاط برگزار شد، خاکستر آتش می‌بایست توسط یکی از اعضای خانواده، معمولاً یک دختر نابالغ، برداشته‌شود. او خاکستر را با خاک‌انداز به چهارراهی که محل انباشت خاکسترهاست حمل می‌کند و به خانه بازمی‌گردد.
هنگام رسیدن به خانه، او باید در بزند و پرسش و پاسخ‌های زیر ردوبدل شوند: «کیست؟» «منم». «از کجا می‌آیی؟» «از عروسی». «چه آورده‌ای؟» «سلامتی.»
علاوه برافروختن آتش، آیین‌های مختلف دیگری نیز در بخش‌های گوناگون ایران در زمان این جشن انجام میشوند. برای نمونه، در تبریز، مردم به چهارشنبه‌بازار می‌روند که با چراغ و شمع، به‌طرز زیبایی چراغانی شده‌است.
هر خانواده یک آینه، دانه‌های اسفند، و یک کوزه برای سال نو خریداری می‌کنند. در برخی از بخش‌های ایران در روز بعد از چهارشنبه‌سوری، خانه‌تکانی آغاز میشود. در شیراز، مردم آش رشته می‌پزند و برای خانه‌های همدیگر ارسال می‌کنند.
بیشتر بخوانید:
تعطیلی های سال 1400 ؛ تمام تعطیلات رسمی سال آینده!
آیین های موازی با چهارشنبه سوری
جشن چهارشنبه سوری علاوه بر مراسم روشن کردن آتش و پریدن از روی آن برخی آیین های جانبی نیز داشته و البته در برخی مناط هنوز دارد که اشاره به برخی از مهمترین آنها را در ادامه این گفتار برنامه ریزی کرده ایم. این ایین ها که معمولا یا با چهارشنبه سوری ارتباط مستقیم دارند یا متناسب با ایام و موقعیت آن هستند عبارتند از:
کوزه شکستن
در بیشتر شهرهای ایران پس از پریدن از روی آتش، کوزه‌ها را می‌شکنند؛ این آیین احتمالاً ریشه در این عقیده دارد که شکستن کوزه باعث انتقال بدیُمنی اهالی خانه به درون کوزه‌ها میشود و شکستن آنها باعث از بین رفتن بدیمنی میشود.
تفاوت‌های جزئی در نوع شکستن کوزه در مناطق مختلف وجود دارد. در تهران یک یا چند سکه درون کوزهٔ جدید گذاشته میشود، و سپس از فراز بام به درون کوچهٔ پایین پرتاب میشود.
تا اوایل دورهٔ پهلوی، بسیاری از تهرانی‌ها تمایل داشتند که به نقاره‌خانه بروند و همراه با نواختن نقاره در ساعتی مشخص، کوزه‌هایشان را به زمین پرتاب کنند.
در خراسان، پیش از شکستن کوزه، مقداری زغال، نمک، و سکه در آن نهاده می‌شد و سپس هر عضو خانواده با گرداندن کوزه به دور سر خویش، هرگونه بدیمنی و حادثهٔ بد را به کوزه منتقل کرده و در نهایت آن را از فراز بام به کوچه می‌اندازند.
این سنت احتمالاً بر یک اصل بهداشتی نیز متکی بوده‌است، زیرا ایرانیان قدیم بر این باور بوده‌اند که ظروف سفالین را بیش از یکسال در خانه نباید نگاه داشت و چون سال به پایان خود نزدیک می‌شد و شب سوری می‌رسید، ظروف سفالین را که در خانه داشتند، می‌شکستند.
دلیل این کار این است که ظروف سفالین چون لعاب ندارند، بزودی چرکین و آلوده میشوند و چون قابل شستن و پاک کردن نیستند یگانه چاره برای دفع زیان آن، شکستن آن است.
قاشق‌زنی
در این رسم دختران و پسران جوان، چادری بر سر و روی خود می‌کشند تا شناخته نشوند و به در خانهٔ دوستان و همسایگان خود می‌روند. صاحبخانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد به در خانه آمده و به کاسه‌های آنان آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریزد.
در زند اوستا آمده‌است که پنج روز آخر سال تا روز پنجم فروردین، اورمزد (اهورامزدا) دوزخ را خالی می‌کند و ارواح رها میشوند.
بر همین اساس برخی محققان حدس میزنند آیین قاشق‌زنی احتمالاً نشات گرفته از این عقیده باشد که ارواح نیک درگذشتگان در رستاخیز آخر سال به میان زندگان بازگشته و به شکل افرادی که رویشان پوشیده‌است به خانه بازماندگان سر میزنند و زندگان برای یادبود و برکت به آنان هدیه‌ای می‌دهند.
بیشتر بخوانید:
- پیش بینی قیمت گوشی در سال 1400 ؛ فراز و فرود قیمت موبایل در سال آینده!
- عیدی و افزایش حقوق در سال 1400 ؛ آخرین اخبار و مصوبه ها
- پیش بینی قیمت مسکن در سال 1400 ؛ آخرین اخبار و بررسی ها
- امریه سربازی 1400 ؛ آخرین اخبار و قوانین
- یارانه سال 1400 چقدر خواهد بود؟ پرداخت یارانه معیشتی در سال جدید
.
منابع:
- Manouchehr Kasheff and ʿAlī-Akbar Saʿīdī Sīrjānī, “ČAHĀRŠANBA-SŪRĪ,” Encyclopaedia Iranica
- دانشنامه جهان اسلام, مدخل چهارشنبه سوری
- «چهارشنبه سوری» آناهیتا: مقالات ایران شناسی ابراهیم پورداوود به کوشش مرتضی گرجی. تهران: دنیای کتاب
- تاریخ بخارا، ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی. ترجمهٔ ابونصر قبادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران
- آیین های نوروزی و کارکردهای آن، حسین میرزایی
