اگر از علاقهمندان آثار سینمایی برمبنای واقعیت و حقیقت هستید، در این نوشتار تکراتو که به معرفی بهترین فیلم های مستند ایرانی میپردازیم، همراه ما باشید.
فیلم مستند یکی از ژانرهای پرطرفدار سینماست که سازندگان بهطور کلی به ارائه اطلاعات واقعی افراد، مکانها و رویدادها، بینندگان را به دنیا و تجربیات جدید میکشانند.
پار لورنتز فیلم مستند را «فیلمی واقعی با خصوصیات نمایشی» میداند. بعضی فیلمسازان و منتقدین بر این باورند که علاوه بر واقعیاتی که فیلم مستند به نمایش میگذارد، داشتن نظریه و پیامی خاص آن را از دیگر سبکهای فیلمهای غیرداستانی متمایز میسازد. اما فیلمهای مستند بر مبنای مضامینی که ساخته میشوند، سبکهای متفاوتی دارند.
ژانرهای رومانتیک، نیوزریل، رئالیسم، تبلیغ گرایی، تلفیقی، سیاسی، اجتماعی و مستند مدرن از مهمترین سبکهای فیلم مستند به شمار میآیند. در این نوشتار تکراتو با بهترین فیلم های مستند ایرانی همراه شما هستیم.
بیشتر بخوانید:
معرفی بهترین فیلم های ایرانی 1401
بهترین فیلم های قدیمی ایرانی قبل از انقلاب
بهترین فیلم های مستند ایرانی
در تعریف فیلم مستند میخوانیم؛ «فیلم مستند را به عنوان یک تکنیک فیلمسازی، یک سنت سینمایی و شیوهای از تقابل با مخاطب که دائماً در حال تحول است و هیچ مرزی نمیشناسد تعریف کردهاند.»
فیلمهای مستند میتوانند خندهدار، دلهرهآور، سرگرمکننده، ترکیبی، طعنهآمیز، تکاندهنده و یا پر از اضطراب باشند. گاهی اما این گونه فیلمها لحظههایی سرشار آرامش و الهامبخش برای هر بینندهای میآفرینند.
در ادامه ما به معرفی بهترین مستندهای اجتماعی ایران و همچنین بهترین مستندهای سیاسی ایران میپردازیم. معیار انتخاب ما برای معرفی بهترین مستندهای ایرانی بر مبنای امتیاز پایگاه دادههای اینترنتی فیلمها (IMDb) است.
پ مثل پلیکان
- سال انتشار: 1972
- کارگردان: پرویز کیمیاوی فرد
- تهیهکننده: مصطفی سهراب زهی
- بازیگران: آقا سید علیمیرزا سجادی، محمد جزایری و مصطفی سهرابزهی
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 7.4 از 10
پ مثل پلیکان در سال ۱۳۵۱ خورشیدی ساخته شد. فیلم پ مثل پلیکان یکی از تاثیرگذارترین و شاعرانهترین فیلمهای مستند سینمای ایران بوده که بازیگر اصلی آن آقا سید علی میرزا است.
سید علی میرزا اهل طبس در روزگار جوانیاش عاشق دختری به نام مریم میشود. اما خانوادهی او با ازدواجش با مریم شدیدا مخالفت میکنند، از این رو زندگی برایش پوچ و بیمعنی میشود. سیدعلی میرزا 40 سال تنها در خرابههای ارگ طبس زندگی میکرد و به دلیل اختلاف با خانواده به شهر طبس نمیآمد.
این فیلم مستند ایرانی موفقیتش را مدیون نمایش فضای غریب، تنها و پر مهرِ آسیدعلی میرزاست، او، فردی باهوش، باسواد و خوش ذوقی بود که شعر هم میسرود و خط بسیار زیبایی نیز داشت. اشعاری که در فیلم خوانده می شود، متعلق به او است. او روی دیوارهای ارگ با خط خود اشعار زیادی نوشته بود.
نکتهی جالب دربارهی او این بوده که پس از ۲۳ سال، در یکی از بخش های ارگ، پیکر او را تقریبا سالم، پیدا کردند، به طوری که پوست بدن، صورت و لباس های او هیچ تغییری نکرده بود. آسیدعلی میرزا در سینمای مستند ایران یک شخصیت جذاب و ماندگار است.
بیشتر بخوانید:
بهترین کانال تلگرام دانلود فیلم و سریال ایرانی
باد جن
- سال انتشار: 1969
- کارگردان: ناصر تقوایی
- گوینده متن: احمد شاملو
- تصویربردار: امیر کراری
- صدا: محمود هنگوال
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 8 از 10
بادِ جِنّ، یکی از بهترین مستندهای اجتماعی ایران است که با دیدگاهی اجتماعی و مردمشناختی دربارهی بادهای با نام مضراتی و کافر موسوم به جن در بندر لنگه، در سال ۱۳۴۸خورشیدی ساخته شده است.
فیلم باد جن براساس کتاب اهل هوا ساخته شده است و از بهترین فیلم های مستند ایرانی محسوب میشود. کتاب اهل هوا اثر غلامحسین ساعدی که به دست امیرکبیر به چاپ رسید و چاپ اولیهی کتاب در زمان دهه پنجاه انجام شد.
باد جن چه به عنوان یک فیلم مستند هنرمندانه و سندی مصور و خاص از مناسکی منسوخ است، و چه از جنبههایی همچون مردمشناختی، پزشکی، روانکاوی و تحقیق پیرامون موسیقی جنوب ایران، ارشمند و گرانبهاست و سالهاست که این ویژگیها را حفظ کرده است.
خانه سیاه است
- سال انتشار: ۱۹۶۲
- کارگردان: فروغ فرخزاد
- تهیهکننده: ابراهیم گلستان
- نویسنده:فروغ فرخزاد
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 7.8 از 10
فیلم مستند خانه سیاه است در پاییز ۱۳۴۱ پس از دیدار فروغ فرخزاد از آسایشگاه جذامیان بابا باغی تبریز ساخته شد. خانه سیاه است به سفارش جمعیت کمک به جذامیان در استودیو فیلم گلستان تولید شد.
این فیلم جایزه بهترین فیلم مستند سال را در فستیوال فیلم آلمان غربی دریافت کرد. از دیدگاه جاناتان رزنبام منتقد آمریکایی، این اثر بزرگترین فیلم مستند ایرانی است.
فیلم خانه سیاه است برای نخستین بار در بهمن ۱۳۴۱ در کانون فیلم ایران با حضور ابراهیم گلستان و فروغ فرخزاد اکران شد. نسخهی باکیفیت این فیلم مستند ایرانی در هفتاد و ششمین دوره جشنواره بینالمللی فیلم ونیز به نمایش درآمد.
مستند خانه سیاه است روایتگر زندگی غمانگیز و دردناک زندگی جذامیان طرد شده از جامعه در جذامخانه باباباغی در شمال غربی تبریز است.
اولی ها
- سال انتشار: ۱۹۸۴
- کارگردان: عباس کیارستمی
- نویسنده: عباس کیارستمی
- بازیگران: محمد دادرس، بچههای مدرسهٔ توحید
- فیلمبردار: همایون پایور
- تدوینگر: عباس کیارستمی
فیلم اولی ها درباره لحظات به یادمانی دانشآموزان کلاس اولی است. آنها برای نخستین بار از خانوادههایشان جدا شدهاند، و تقریبا نیمهی از روز را در مدرسه میگذرانند. واکنش بچهها در این موقعیت یکسان نیست، بعضیها زود به این محیط جدید عادت میکنند. اما برخی نیاز به زمان بیشتری دارند.
بیشتر بخوانید:
بهترین فیلم های عاشقانه ایرانی
مشق شب
- سال انتشار: 1367
- کارگردان: عباس کیارستمی
- نویسنده: عباس کیارستمی
- بازیگران: بابک احمدپور، فرهنگ اخوان، محمدرضا نعمتزاده
- موسیقی: محمدرضا علیقلی
- فیلمبردار: ایرج صفوی
- تدوینگر: عباس کیارستمی
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 7.8 از 10
مشق شب، پژوهش تصویری درباره تکالیف شب دانشآموزان بوده که از زبان خود آنها به طرح این موضوع میپردازد. در این فیلم آنچه کودکان را دچار مشکلات زیادی میکند، بیدانشی و کم حوصلگی و بی اطلاعی والدین از روشهای نوین تدریس و سیاستهای بروز آموزشی در مدارس، عنوان میشود.
در ابتدای فیلم، کارگردان آن (عباس کیارستمی) میگوید که دلیل اصلی او برای ساخت مشق شب، مشکلی بوده که بین او و فرزندش برای انجام تکالیف مدرسه ایجاد شده است.
در فیلم مشق شب دانشآموزان به صورت فردی مقابل دوربین قرار میگیرند و پاسخ پرسشهای کیارستمی را که خودش نقش مصاحبهگر را دارد، میدهند.
فرش ایرانی
- سال انتشار: 2007
- کارگردانان: (فهرست را نام فیلمشان در ادامه بخوانید.)
- تهیهکننده: رضا میرکریمی
- بازیگران: رضا کیانیان، رضا دامیار، لیلا اوتادی
- فیلمبردار: محمد داوودی
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 7.7 از 10
فرش ایرانی مجموعه ۱۵ فیلم کوتاه از کارگردانان مشهور ایرانی است. هر یک از این کارگردانها قالی ایرانی را از دیدگاه خود توصیف کرده است.
فیلمهای این مستند ایرانی به ترتیب نام خانوادگی کارگردانها به نمایش در میآیند:
- فرش عشایری از بهروز افخمی
- مشترک مورد نظر در دسترس نیست از رخشان بنیاعتماد
- قالی سخنگو از بهرام بیضایی
- گره گشایی از جعفر پناهی
- فرش زمین از کمال تبریزی
- فروشی نیست از سیفالله داد
- فرمایش آقا سید رضا از مجتبی راعی
- قالی جادو (شازده کوچولو) از نورالدین زرینکلک
- فرش، اسب، ترکمن از خسرو سینایی
- فرش و زندگی از بهمن فرمان آرا
- کجاست جای رسیدن؟ از عباس کیارستمی
- دست آفرینی هدیه به دوست از مجید مجیدی
- فرش و فرشته از داریوش مهرجویی
- خاطره خاطره از رضا میرکریمی
بیشتر بخوانید:
احمد شاملو، بزرگ شاعر آزادی
- سال اتشار: ۱۹۹۹
- کارگردان: مسلم منصوری
- مدیر تولید: بهمن مقصودلو
- فیلمبردار: محمود کلاری، فرامرز سرمدی، نظام کیایی، نصراله شیبانی
- تهیهکنندگان: بهمن مقصودلو، بهروز مقصودلو
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 6.9 از 10
احمد شاملو، بزرگ شاعر آزادی دربارهی زندگی و اندیشههای احمد شاملو است که مابین سالهای ۱۹۹۸ تا ۱۹۹۹ ساخته و در سال ۱۹۹۹موفق به دریافت جایزه استیگ داگرمن شد.
جواد مجابی در این مستند به گوشههایی از زندگی و آثار احمد شاملو میپردازد.
نوروز یک جای دیگر
- سال ساخت: 2017
- کارگردان: یاسمین آشا
- نویسنده: یاسمین آشا
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 9.5 از 10
روزی که فصل بهار آغاز می شود، برای ایرانیان خارج از کشور خاطرات نوروز زنده میشود. نوروز جشن ملی است که قدمت آن به ایران باستان باز میگردد. نوروز جشنی دو هفتهای بوده که فراتر از یک جشن سال نو است. نوروز جشن زندگی جدید، تولد دوباره و امید است. در ایران هیچ عید مذهبی نتوانسته به اندازهی عید نوروز محبوب شود.
جشنهای نوروزی نشأت گرفته از سنتهای عبادی فصلی است که در آن طبیعت دوباره جان میگیرد و فصل یخبندان، هوای تلخ و کمبود از بین میرود. ایرانیان بر اساس سنت قرار دادن هفت شیء خوراکی بر سر سفره سنتی «هفت سین» در جشن و معانی نمادین مربوط به آن، بازگشت بهار را گرامی میدارند و جشن می گیرند.
Norooz, Somewhere Else از بهترین مستندهای ایرانی است که به نمایش انگیزه و رفتار ایرانیان برای زنده نگه داشتن فرهنگ خود در هلند میپردازد. در این فیلم مستند ایرانی شخصیتهای مختلف و چیدمان آنها از این جشن باستانی و فوقالعاده را در فرهنگ ایرانی دنبال میکنیم.
تمرکز یاسمین آشا بر تلاش ایرانیان خارج از کشور برای حفظ فرهنگ کهن ایرانی است و اینکه چگونه جشن نوروز کم و بیش به حفظ هویت ایرانی آنها در غربت کمک می کند.
بیشتر بخوانید:
بهترین فیلم های کمدی ایرانی 1400
سریال های شبکه نمایش خانگی 1401
بازمانده ای از ماگادان
- سال انتشار: 2012
- کارگردان: عارف محمدی
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 8.7 از 10
این اثر عارف محمدی یکی از بهترین مستندهای سیاسی ایران به شمار میآید که داستان واقعی زندگی دکتر عطا صفوی، متخصص اورولوژی را روایت میکند. این فیلم بهترین سال های او را که در غیرانسانیترین شرایط سپری شده را به تصویر کشیده است.
عطا صفوی در سال 1947، زمانی که 20 سال داشت از فعالان چپ ایران بود. او توسط مأموران محمدرضا شاه به تبعید به شهری دورافتاده در جنوب ایران تهدید شد. او به همین دلیل تصمیم گرفت به اتحاد جماهیر شوروی که بسیاری از ایرانیان آن را بهشت کمونیستها میدانستند، فرار کند.
اما عطا صفوی به دلیل تلاش برای ورود غیرقانونی به اتحاد جماهیر شوروی، خیلی زود دستگیر و به دو سال زندان محکوم شد. در آنجا به اجبار در یک کارخانه آجرسازی کار کرد.
سپس، مأموران KGB او را برای تحقیقات تکمیلی بردند و سرانجام به جرم جاسوسی برای امپریالیسم محکوم شد تا بیست و پنج سال را در زندانی در ماگادان، شهری واقع در شمال شرقی روسیه و بخشی از سیبری سپری کند. بیشتر سه هزار نفر از زندانیان ماگادان مردند یا خودکشی کردند. اما عطا تصمیم گرفت برای حق زندگی خود بجنگد. این فیلم با گذشت یک دهه از ساختش، هنوز هم یکی از بهترین فیلم های مستند ایرانی است.
در پناه بلوط
- تاریخ انتشار: ۱۳۹۲
- کارگردان: مهدی نورمحمدی
- تدوینگر: صادق رضانیا
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 6.8 از 10
در ادامهی بهترین فیلم های مستند ایرانی میرسیم به در پناه بلوط که به شیوه زندگی سنجاب ایرانی در جنگلهای بلوط استان ایلام و همچنین خطرهایی مانند شکار و نابودی پناهگاه محیط زندگی از سوی انسانها که باعث معرض انقراض قرار دادن سنجابهاست میپردازد.
نوع روایت و تلاش برای ایرانی بودن از ویژگی های خاص این مستند است. در پناه بلوط در هفتمین جشنواره بینالمللی فیلم مستند ایران (سینما حقیقت) نامزد دریافت پنج جایزه شد که در نهایت توانست دو تندیس بهترین فیلم مستندبلند و بهترین تدوین را دریافت کند.
بانوی گل سرخ
- سال انتشار: 2008
- کارگردان: مجتبی میرطهماسب
- تهیهکننده: مجتبی میرطهماسب
- نویسنده: مجتبی میرطهماسب
- بازیگران: همایون صنعتی زاده، پرسنل و مدیران شرکت گلاب زهرا دوستان همایون صنعتی زاده, اهالی دهستان لالهزار
- موسیقی: محمدرضا درویشی
- فیلمبردار: علی لقمانی و مجید گرجیان
- تدوینگر: ژیلا ایپکچی
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 6.8 از 10
بانوی گل سرخ نامی یکی از بهترین مستندهای اجتماعی ایران است که براساس زندگی شهیندخت سرلتی (صنعتی)، بانویی که پیش از انقلاب به منطقه لاله زار کرمان رفت و کاشت گُل را جایگزین خشخاش، و گُلاب را جایگزین تریاک کرد و با تلاش و پشتکار به جایی رساند که گلاب زهرا سرنوشت کشاورزی یک منطقهی دور افتاده را دگرگون کرد.
داستان این مستند را سه سال پس از درگذشت و از زبان همایون صنعتی زاده، همسر شهین دخت میشنویم. صنعتی زاده یکی از چهرههای نادر فرهنگ، صنعت و مدیریت ایران که مؤسسه انتشارات فرانکلین در ایران، چاپخانه اُفست، کاغذسازی پارس را بنیانگذاری کرده است . این فیلم ستایشی از داشتن شوق و شور زندگی در شرایط است.
بزم رزم
- کارگردان :سید وحید حسینی
- تهیه کننده:مهدی همایون فرسید وحید حسینی
- نویسنده:محدثه گلچین عارفیسید وحید حسینی
- تدوینگر:محدثه گلچین عارفی
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 6.7 از 10
این مستند از بهترین مستندهای اجتماعی ایران است که درباره داستان پر فراز و نشیب موسیقی ایران در فاصله سال های 1358 تا 1368 بوده و روایتگر محدودیتها و موانع نوازندگان، آهنگسازان و تقابل موسیقی، مقامات دولتی و سیاست است.
روایت همزمان دو داستان؛ قصهی جوانانی که جان خود را فدای وطن کردند و داستان نوازندگانی که از یک سو با زبان خود و ابزار هنر وارد میدانهای جنگ شدند و از سوی دیگر برای زنده و بالنده نگه داشتند موسیقی ایرانی تلاش کردند و سرانجام برنده این هر دو میدان ایران و البته موسیقی ایرانی است. بزم رزم از بهترین فیلم های مستند ایرانی در حوزه موسیقی به شمار میرود.
مروارید خلیج فارس
- تاریخ انتشار: ۲۰۰۸
- کارگردان: اکبر عالمی
- نویسنده: اکبر عالمی
- زبان: فارسی، انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی، آلمانی
مروارید خلیج فارس از بهترین فیلم های مستند ایرانی بوده که بهطور غیرمستقیم به موضوع ایرانی بودن این آب راه پرداخته است. عالمی کارگردان این فیلم مستند ایرانی میگوید: «مستند مروارید خلیج فارس را به نوعی میتوان مستند صنعتی محسوب کرد، زیرا در آن به پیشرفتهای استان بوشهر اشاره شده و از سوی دیگر به گونهای کاملاً ظریف به این موضوع تاکید داشتهام که خلیج فارس متعلق به ایرانیان است.»
این فیلم از شبکههای پرس تیوی و مستند پخش شد و اما شاید به این دلیل که یکی بهترین مستندهای سیاسی ایران است و با ظرافت و غیرمستقیم به ایرانی بودن خلیج فارس تاکید کرده در فهرست IMDb قرار ندارد و در بسیاری از ترجمهها نام بحرین جایگزین نام ایران شده است.
بیشتر بخوانید:
بهترین فیلم های علمی تخیلی تاریخ سینما
بهترین فیلم های آمریکایی درام و عاشقانه
این فیلم نیست
- تاریخ انتشار: ۱۱ مه ۲۰۱۱ (جشنواره فیلم کن)
- کارگردان: جعفر پناهی، مجتبی میرطهماسب
- تهیهکننده: جعفر پناهی
- بازیگران: جعفر پناهی، مجتبی میرطهماسب
- تدوینگر: جعفر پناهی
پناهی در شرایطی این فیلم را ساخته که بعد از دستگیریش در سال 2010، حکم 6 سال زندان و ممنوعیت فعالیت بهعنوان کارگردان فیلم یا نویسنده فیلمنامه برایش صادر شد. اما او تصمیم گرفت به جای سکوت از زندگیش فیلم بسازد. فیلم با صحبت جعفر پناهی با وکیلش در مورد شانس رد شدن رای قبلی پرونده آغاز میشود.
«این فیلم نیست» از بهترین مستندهای سیاسی ایران است که در جشنواره فیلم کن در سال ۲۰۱۱ و در فستیوال فیلم نیویورک و نیز در جشنواره بینالمللی فیلم ورشو پخش شد.
داستان فیلم در مورد یک روز از زندگی جعفر پناهی بوده که با استفاده از موبایل فیلمبرداری شده است. در ۱۴ آذر ماه سال ۱۳۹۱، این فیلم به عنوان یکی از ۱۵ نامزد اولیه برای دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم مستند انتخاب شد. اما این اثر، هنوز در ایران به نمایش در نیامده است.
رویاهای دم صبح
- تاریخ انتشار: ۱۳۹۴
- کارگردان: مهرداد اسکویی
- تهیهکننده: مهرداد اسکویی
- نویسنده: مهرداد اسکویی
- موسیقی: افشین عزیزی
- فیلمبردار: محمد حدادی
- تدوینگرک امیر ادیب پرور
- امتیاز کاربران IMDb به فیلم: 7.7 از 10
رویاهای دم صبح از بهترین مستندهای اجتماعی ایران است که دربارهی نوجوانان دختر زیر ۱۸ سالی بوده در کانون اصلاح و تربیت شهر زیبای تهران تحت نظارت هستند. این فیلم در فهرست نشریه معتبر ویلج ویس آمریکا رتبه هفتم را از بین ۲۵ فیلم برتر جهان در سال ۲۰۱۷ از آن خود کرد.
مهرداد اسکویی برای ساخت این فیلم در جشنواره ترو فالس آمریکا با بردن جایزه ترو ویژن به عنوان برترین مستندساز سال ۲۰۱۶ جهان برگزیده شد. فیلم رویاهای دم صبح از بهترین فیلم های مستند ایرانی محسوب میشود که تاکنون ۳۳ جایزه ملی و بینالمللی دریافت کرده است.
سوالات متداول
قدیمی ترین و بهترین مستندهای ایرانی براساس سایت IMDb کدامند؟
خانه سیاه است به کارگردانی فروغ فرخزاد، پ مثل پلیکان اثر پرویز کیمیاوی فرد و باد جن ساختهی ناصر تقوایی، در فهرست قدیمیترین و بهترین فیلم های مستند ایرانی این سایت قرار دارند.
کدام فیلم مستند اجتماعی ایران در فهرست معروف ترین و پرافتخارترین فیلم های مستند قرار دارد؟
فیلم رویاهای دم صبح ساختهی مهرداد اسکویی از بهترین فیلم های مستند ایرانی به شمار میآید که تا کنون ۳۳ جایزه ملی و بینالمللی دریافت کرده است.
بیشتر بخوانید:
- بهترین سریال های شبکه نمایش خانگی
- بهترین فیلم های 2022
- بهترین فیلم های خانوادگی جهان
- بهترین فیلم های عاشقانه تاریخ
- بهترین فیلم های بیوگرافی
- بهترین فیلم های علمی تخیلی 2022
نظر شما در خصوص بهترین فیلم های مستند ایرانی چیست؟ آیا فیلم دیگری را میشناسید که در این لیست قرار بگیرد؟ نظرات خود را در بخش کامنت ها با تکراتو در میان بگذارید.