شب یلدا شب کارزار تاریکی و روشنایی، در قامت نبرد نمادین ایزد مهر (میترا) با اهریمن و نیروهای آن است. سفره انداختن، شعر خوانی، مراسم آیینی و حتی خودِ بیدار ماندن هم قوت قلبی است برای مهر که به جنگ اهریمن رفته است. همگان منتظرند تا شب به پایان برسد و با سپیده صبح نتیجه کارزار مشخص شود.
تاریخچه شب یلدا آنرا به مثابه یکی از قدیمی‌ترین و ریشه‌دارترین جشن‌های تاریخ بشریت نمایان می‌کند. این جشن قدیمی در کنار نوروز از قدیمی‌ترین جشن‌های تاریخ این مرز و بوم محسوب می‌شود و تفاوت آن با سایر جشن های پرشمار ایرانی، شاید در این نهفته باشد که با اندک تفاوتی، می‌توان آن را در میان اقوام مختلف و متفاوتی از تیره آریایی نیز دنبال کرد.
به گواه اسناد و مدارک به جا مانده، شب یلدا به عنوان یکی از مناسبت‌های باستانی حداقل از 502 قبل از میلاد (داریوش اول / هخامنشیان) به صورت رسمی و پذیرفته شده، رایج بوده است.
در مجموع چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردمان ایران باستان که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
آنان ملاحظه می‌کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند. در نتیجه به مرور این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیکی و خوبی بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش است.
مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی – هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر/میترا) نامیده و آن را آغاز سال قرار دادند. برخی پژوهش‌های موثق تاریخی در ایران و مراکز مطالعاتی اروپایی نیز حاکی از ریشه‌های ایرانی-میترایی کریسمس مسیحیان و ارتباط آن با آیین یلدا دارد.
تاریخچه شب یلدا ؛ تبارشناسی یک آیین کهن
یکی از مهمترین شب‌های ایران باستان شب یلدا محسوب می‌شود که از دیرباز تا به امروز مورد توجه ایرانیان واقع شده است جشن‌ها و شب‌نشینی‌هایی که در این شب توسط مردم در اقصی نقاط کشور برگزار می‌شود یک سنت دیرینه محسوب می‌شود که تا امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است بلکه جایگاه بسیار ویژه‌ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.
در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه «سَرِدَ» (Sareda) یا «سردَ» (Saredha) که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.
در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده‌است:
یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به‌غایت شوم و نامبارک می‌باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.
در باب فلسفه شب یلدا باید گفت، ایرانیان باستان روز و روشنایی را نماد اهورامزدا و شب و تاریکی را نماد اهریمن می‌دانستند. اعتقاد بر این بود که در شب یلدا به عنوان بلندترین شب سال، اهریمن و یارانش فرصت را غنیمت دانسته و از موقعیت خود خارج شده، به خرابکاری مشغول می‌شوند. شب یلدا به عنوان بلندترین شب سال، نماد اوج قدرت نمایی اهریمن و یارانش قلمداد می‌شود که با آغاز فصل سرما و بی‌محصولی نیز توامان است.
سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک و آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork بود. این جشن به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می‌شد.
بیشتر بخوانید: بررسی آیین چهارشنبه سوری ؛ چگونه از خطرات این روز جلوگیری کنیم؟
فلسفه شب یلدا : نام یلدا از کجا آمده؟
یلدا یک واژه سُریانی می باشد که به تولد و زایش معنی شده است. زبان سریانی زبان باستانی اقوام سامی ساکن در بین النهرین و منطقه معروف به شام بوده است. اعتقاد بر این است که این واژه با مسیحیان سریانی که تحت فشار امپراتوری روم بودند به ایران آمده و از آن زمان در ایران ماندگار شده است.
ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد می‌کند و آن را میلاد خورشید دانسته است. به احتمال قریب به یقین، اینکه بیرونی شب یلدا را به شب میلاد خورشید نسبت داده، مربوط به باورهای کهن‌تری است که معتقد به زایش ایزد مهر (میترا یا ایزد خورشید) در این شب بوده است.
اما چرا برخی به این شب شب چله نیز میگویند؟ بنابر باور عمومی و البته قدیمی‌تر، در دوره‌هایی از تاریخ مرام شب یلدا، با نام شب چله یا شب چله بزرگ برگزار می‌شد.
علت این نام‌گذاری از آنجاست که مردم در روزگاران قدیم، زمستان را به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم می‌کردند. چله بزرگ از اول دی ماه یا همان شب یلدا آغاز می‌شد و تا 10 بهمن ادامه داشت که 40 روز کامل می‌شود. چله کوچک نیز از 10 بهمن تا 20 اسفند محسوب می‌شد و از آنجا به آن کوچک می‌گفتند که در این 40 روز از شدت سرما کاسته می‌شد.
مراسم شب یلدا
در باورهای اساطیری و آیینی، شب یلدا، شب زاد و زایش مهر است، در نتیجه تاریخچه شب یلدا را می‌توان در دیرینه‌ترین روزگار ایران باستان جستجو کرد. یعنی در روزگار مهرپرستی ایرانیان باستان که می‌شود ایامی پیش از فراگیری دین زرتشتیت.
البته برخی محققین این تاریخ را عقب تر نیز می‌برند و آنرا یک جشن باستانی مربوط به آیین مهرپرستی در میان اقوام آریایی پیش از مهاجرت بزرگ می‌دانند. آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت و برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود.
میترا از ایزدان هند و ایرانی است. او از یک طرف نماینده عشق و محبت و از طرفی واسطه‌ی بستن پیمان‌ها است. او وفای به عهد و راستگویی را نمایندگی می‌کند. مهر همچنین داورِ میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهد‌شکنان را مجازات می‌کند.
بنابر روایات اساطیری در این شب مهر، میترا یا آن‌چنان‌که در اوستا و نوشته‌های پادشاهان هخامنشی آمده، میثرَه (Mithra) به جهان بازمی‌گردد. او که از ایزدان باستانی هند و ایرانی است ساعات روز را طولانی کرده و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.
مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.
در آیین‌های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و فراورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون نیز نهاده می‌شد.
برای جشن گرفتن میلاد مهر، سفره‌ای پهن می‌شود که به آن سفره یلدا یا چله میگویند و با انواع خشکبار، انار دان شده یا هندوانه تزئین می‌شود. انار و هندوانه جزو مهمترین ملزومات شب یلدا هستند. همچنین خشکبار مانند برگه هلو و زرآلو و آجیل شب یلدا نیز در ایران طرفدار بسیاری دارد.
برای نیاکان ایرانی ما که به آئین مهر دلبستگی داشتند، رنگ قرمز (نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه، و انتخاب سیب قرمز و سنجد در سفره شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع است.
در روایت دیگر، شب یلدا، شب کارزار و نبرد تاریکی و روشنایی است. در این شب که مهر (میترا) به مصاف تاریکی می‌رود، کسی نمی‌خوابد، ایرانیان در این شب گرد هم می‌آیند تا به نیروی عشق، به ایزد مهر دل بدهند تا در جنگ با سیاهی‌ها و پلیدی‌ها موفق باشد.
سفره انداختن، شعر خوانی، مراسم آیینی و حتی خود نفس بیدار ماندن، در این روایت از شب یلدا، قوت قلبی است برای مهر که به جنگ اهریمن رفته است. همگان منتظرند تا شب به پایان برسد و با سپیده صبح نتیجه کارزار مشخص شود.
یلدا یک آیین دهقانی است
دکتر پرویز رجبی که از محققین به نام در حوزه جشن‌ها و آیین‌های ایرانی است، معتقد است یلدا بدون شک جشنی با ریشه‌های دهقانی است. او علت این امر را در لوازم و سفره این جشن می‌دانید.
در واقع در مراسم شب یلدا هیچ غذای خاصی پخته نمی‌شود. سفره شب یلدا یک سفره محقرانه و دهقانی است مشتمل بر اندوخته‌های کشاورزی، میوه‌های تابستانی که به زحمت تا این فصل سال سالم مانده و خشکبار گردآوری شده در طول 9 ماه قبل.
دکتر رجبی حتی علت اینکه کمتر ذکری در کتب رسمی تاریخ ایران از نام یلدا آمده است را در همین موضوع می‌داند که جشن در حقیقت یک جشن ریشه دار مردمی و البته دهقانی است.
شباهت مراسم شب یلدا با سایر آیین‌ها
جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بوده‌است. در روم باستان و هم‌زمان با ترویج مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکست ناپذیر) ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن می‌گرفتند. سول اینویکتوس در آیین میتراییسم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا ایزد باستان ایرانی) لقب خورشید شکست ناپذیر را داشت.
محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میتراییسم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها، بسیاری از بقایای مراسم و جشن‌های پیش از مسیحیت به خصوص کریسمس را در خود نگاه داشته‌است.
در این تفسیر پژوهشگران، کریسمس به عنوان آمیزه‌ای از جشن‌های ساتورنالیا و زایش میترا در نظر گرفته می‌شود که با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.
هنگام توسعهٔ آیین‌های رازوری در اروپا و سرزمین‌های تحت فرمانروایی امپراتوری روم و پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساتورن)، ایزد باستانی زراعت، احترام می‌نهادند.
این جشن تا هفت روز ادامه می‌یافت و انقلاب زمستانی را شامل می‌شد. از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی در محاسبات خود استفاده می‌کردند روز انقلاب زمستانی به جای ۲۱ یا ۲۲ دسامبر حدوداً در ۲۵ دسامبر واقع می‌شد.
بیشتر بخوانید:
- گران قیمت ترین سیگارهای دنیا
- بهترین کتاب های آموزش بورس
- بهترین کتاب های انگیزشی جهان
- بهترین کتاب های فلسفه جهان
- بهترین رمان های جهان ؛ پیشکش به خوره های برترین کتاب های جهان!
- بهترین کتاب های سیاسی ایران و جهان
نظر شما در خصوص تاریخچه شب یلدا چیست؟ نظرات خود را در بخش کامنت‌ها با تکراتو در میان بگذارید
